Na terenie dawnych zakładów przemysłowych ZWAR znajduje się obecnie szereg różnych firm [9]. Mimo zmiany właścicieli, do dziś określa się ten kompleks skrótem ZWAR.

W południowej części mieści się siedziba Urzędu Dzielnicy Wawer. Od zachodu wybudowano kompleks handlowy Ferio Wawer, a od wschodu osiedle mieszkaniowe Przystanek Międzylesie. W północno-wschodniej części mieści się Ciepłownia Międzylesie.

Między nimi w centralnej części znajduje się wielka hala, w której funkcjonują m.in. Zwarpol Fabryka aparatów elektrycznych, zakłady metalurgiczne Random, zakłady techniki precyzyjnej ABB (Departament Personalny, Departament Prawny, Pion Księgowości i Finansów oraz Departament Komunikacji, działy związane z produktami i systemami energetyki, robotyką, produktami niskich napięć, jak również serwis aparatury średnich i wysokich napięć [32]), TEKOpro, Graham Technology czy IT Solution. Na wschód od hali mieści się parking. Główny kompleks (w tym ciepłownia) ma adres ul. Kazimierza Szpotańskiego #4

Na zachód od ciepłowni, a na północ od wewnętrznej ulicy mieszczą się m.in. siedziba GCL, zakłady kolejowe INTECO (firma jest częścią grupy kapitałowej NEWAG, jednego z najstarszych polskich producentów taboru kolejowego, produkowane są tu systemy sterowania pojazdami TCMS, urządzenia energoelektroniczne oraz aparatura rozdzielcza WN i NN [35]), drukarnia MuruGumbel, INFORKOM, TOBZAMER czy Sintac-Polska (ul. Szpotańskiego #10).

W podłożu pod zakładami zalegają głównie grunty piaszczyste. W strefie przypowierzchniowej znajdują się słabonośne grunty nasypowe o miąższości do kilku metrów [25].

Urząd Dzielnicy

Od południa, w dawnym budynku administracyjnym zakładów przy ul. Żegańskiej #1 mieści się Urząd Dzielnicy Wawer [11]. Ponadto dłuższą część budynku o oddzielnym adresie Żegańska #1A zajmują: Wypożyczalnia dla Dorosłych i Młodzieży nr 121, Wawerskie Towarzystwo Uniwersytetu Trzeciego Wieku, Wawerskie Centrum Kultury czy Fundacja Radość dla Ludzi.

Z okazji 70-lecia przyłączenia Wawra do stolicy Urząd Dzielnicy zdecydował o ozdobieniu swojej siedziby przy pomocy farby i światła. Neon z napisem "Urząd Dzielnicy Wawer" świeci na biało. Nietypowy krój pisma to inspiracja starymi neonami w nowoczesnym wydaniu. Jest to pierwszy neon na urzędzie dzielnicy w Warszawie. Uruchomiono go 21 czerwca 2021 roku przy występie zespołu Werwa Wawra. Na bocznej ścianie urzędu powstał też mural przedstawiający plan Wawra, którego osią jest linia kolejowa, wrysowane są budynki-symbole oraz mnóstwo zieleni. [51]. Mapa przedstawia podział na 12 osiedli. Mural namalowano farbą fotokatalityczną, pomagającą oczyszczać miasto z tlenku azotu [52].

Centrum Handlowe Ferio Wawer

Przy ul. Szpotańskiego #4 otwarto Centrum Handlowe FERIO Wawer. Jest to nietypowy kompleks handlowy, w którym południowa część to zrewitalizowane jednokondygnacyjne dawne hale przemysłowe, natomiast północna to nowoczesny czterokondygnacyjny budynek na planie kwadratu z ażurową elewacją. Przed centrum od ul. Szpotańskiego powstał naziemny parking (łącznie z parkingiem podziemnym ma 306 miejsc parkingowych [16]).

Trzon kompozycyjny całego założenia stanowią cztery jednoprzestrzenne zabytkowe hale, połączone ze sobą. Częściowo tworzą pasaż z przeszklonym sufitem. Dokonano renowacji okładzin ceglanych oraz odtworzono detal architektoniczny [27]. Do rekonstrukcji hal użyto 51 tys. cegieł pochodzących z rozbiórek domów z tamtych lat [51], odtworzono konstrukcję stalową dachu, zachowane zostały zabytkowe, żeliwne filary nośne [1]. Zachowano większość ceglanych ścian i stalowych konstrukcji, które zostały odpowiednio wkomponowane w alejkę handlową, z której wchodzi się do sklepów przez przebicia w historycznych murach [3].

W dobudowanym nowym obiekcie znalazły się trzy naziemne kondygnacje i jedna podziemna, przeznaczona na parking [14]. Pion komunikacyjny znajduje się na skrzyżowaniu pasaży [16]. Architekci zaproponowali wykonanie elewacji z perforowanej blachy, by podkreślić przemysłową historię miejsca [14]. Perforację stanowią prostokąty odzwierciedlające odbicie układu cegieł w zabytkowych halach. W budynku są też elementy, które musiały zostać odtworzone. Wykonano je z oryginalnej odczyszczonej cegły [16]. W miejscu gdzie obiekt powstał, został wyburzony wcześniejszy niewielki budynek z muralem.

Koncepcja przekształcenia hal w centrum handlowe pojawiła się w 2005 roku. W 2013 roku spółka RE Projekt Development przedstawiła projekt galerii handlowej Ferio Wawer, który opracowali Arkadiusz Chamielec, Ewa Kuryłowicz, Marcin Goncikowski, Artur Plaza, Grzegorz Hajdo, Anna Hajdo, Marcin Łopatka, Bartosz Płaza i Jarosław Ceborski z pracowni Kuryłowicz & Associates. Pozwolenie na budowę wydano w listopadzie 2013 roku, a prace trwały od czerwca 2014 roku do października 2015 roku [3]. 25 września 2014 roku odbyła się uroczystość wmurowania kamienia węgielnego [24]. Centrum handlowe otwarto 5 listopada 2015 roku [3]. W uroczystości wzięli udział Maciej Krenek z RE Project Development, burmistrz Łukasz Jeziorski oraz córka Kazimierza Szpotańskiego [13]. To pierwsza galeria handlowa w dzielnicy Wawer [14] i piąta w Polsce inwestycja tego dewelopera. Wcześniej centra sieci Ferio powstały w Legnicy, Koninie, Puławach i we Wrocławiu [18].

Budowa kosztowała ok. 100 mln zł [14]. Deweloperem było Raiffeisen Evolution Project Development [16], generalnym wykonawcą spółka PORR Polska [18]. Za komercjalizację odpowiadała firma Aspenn, a po otwarciu obiektem zarządza firma Savills [33]. Inwestycja obejmuje obszar 22159 m2, z czego 4190 m2 to powierzchnia istniejącej historycznej zabudowy. Całkowita powierzchnia to około 18 000 m2, a powierzchnia użytkowa lokali handlowych i usługowych to 12 500 m2 [18].

W pierwszych dniach otwarcia przygotowano wystawę poświęconą Kazimierzowi Szpotańskiemu. Wyświetlany był film Dziecko jego życia, zrealizowany staraniem Stowarzyszenia Elektryków Polskich i Urzędu Dzielnicy Wawer. Inwestor zaplanował również umieszczenie w pasażu tablicy poświęconej Szpotańskiemu [1]. We współpracy z Wawerskim Centrum Kultury i lokalnym samorządem Ferio brało udział w takich projektach jak „Fabryka zdarzeń”, „Kolej na Wawer ”, rajd rowerowy „Śladami ciuchci” czy konkurs wiedzy pt. „Życie i działalność Kazimierza Szpotańskiego” [13].

W centrum znajduje się ponad 40 punktów handlowych [13]. Najemcami początkowo byli m.in.: Alma (delikatesy, funkcjonowały rok [3]), CCC (obuwie), Grycan (lodziarnia), H&M (odzież), Świat Książki (księgarnia), Rossmann (drogeria), TUI (biuro podróży), Dr Zdrowie (apteka), Aqael Zoo (sklep zoologiczny), Bubble House (herbaciarnia), Calypso (klub fitness), Carry (odzież), Emma (kwiaciarnia), Liliana Underwear (bielizna), Nail Bar (salon urody), Pepco (odzież i artykuły przemysłowe), Panda (pralnia), Piękne Oczy (optyk), Shoes House (obuwie) i Takeshy Kurosawa (odzież). W Ferio Wawer znalazła się też sala zabaw dla dzieci Kubusiowo oraz kręgielnia TB Bowling & Biliard Club Wawer [28]. W 2021 roku były też RTVeuroAGD, Topaz, Uczy i Bawi, Venezia, Douglas, The Beer Store, Fitness Club Zdrofit Wawer czy sala zabaw Fikołki Ferio Wawer. W części gastronomicznej działa m.in. 7 Street Bar & Grill, Grycan oraz Stacja Wawer.

Restauracja Stacja Wawer jest umieszczona w miejscu dawnej kolejowej hali i rampy przeładunkowej. Projekt architektoniczny przygotowała pracownia Perfect Space. Przed wejściem do restauracji pozostały industrialne okna ze szprosami, w jednym z nich jest podświetlona fototapeta przedstawiająca wnętrze restauracyjnego wagonu kolejowego. Wewnątrz stara oryginalna cegła współgra ze ścianami, na których umieszczono nowoczesną mieszankę betonowego tynku i retro przewody elektryczne. Na podłodze umieszczono szare antypoślizgowe płyty gresowe (kuchnia/ciągi), oraz ciemne dębowe płytki PCV. Instalacje wentylacyjne i elektryczne pozostawiono odsłonięte oraz pomalowano. Efektu dopełniają industrialne lampy, potężna fototapeta parowozu, oraz stare wycieczkowe walizki [43]. Jest również okrągły retro zegar [44]. W ladzie barowej umieszczono ręcznie 15 (12 [44]) tys. korków od wina [43]. Stacja Wawer została otwarta w listopadzie 2015 roku [44].

Osiedle Przystanek Międzylesie

Osiedle Przystanek Międzylesie (ul. Pożaryskiego #35, #35A) tworzy pięć pięciokondygnacyjnych budynków, połączonych ze sobą w dwa zespoły A1/A2/A3 i B1/B2. Mają one płaski dach i prostą, nowoczesną bryłę. Elewację wykończono w jasnej, ciepłej kolorystyce [46]. Ażurowe balkony nawiązują do stylu świdermajer, charakterystycznego dla okolicznej zabudowy [47].

Między połączonymi budynkami, nad płytą garażową, na wysokości pierwszego piętra dostępny jest dla mieszkańców teren zielony z placem zabaw. Mieszkańcy mają do dyspozycji miejsca postojowe naziemne i podziemne. Łącznie w I oraz II etapie powstały 204 mieszkania (28-83 m2). Wszystkie mieszkania wyposażone są w okna z filtrem antysmogowym [46]. Pomieszczenia służące segregacji odpadów wyposażono w osobny system wentylacyjny, w częściach wspólnych zamontowano energooszczędne oświetlenie LED, są miejsca postojowe dla jednośladów, system kontroli dostępu, garaże z czujnikami poziomu stężenia tlenku węgla oraz gazu propan-butan [47]. Na dachu zaplanowano panele fotowoltaiczne na dachu [48]. Teren osiedla jest objęty monitoringiem i ochroną [46]. Na poziomie parteru przewidziano pasaż i strefę usługową.

Przed budową osiedla, znajdował się tu trawnik oraz kilka budynków magazynowych dawnych zakładów przemysłowych. Było też kilka drzew, sosny i topole [49].

Deweloperem był Dom Development, a projekt przygotował architekt Przemo Łukasik i Łukasz Zagała z pracowni Medusa Group [53]. Wykorzystując ustawę tzw. lex deweloper wnioskował o pozwolenie na budowę siedmiokondygnacyjnych budynków, mimo że plan zagospodarowania dopuszczał jedynie pięć kondygnacji. W zamian zaoferował sfinansowanie rozbudowy pobliskiej szkoły i amfiteatralną trybunę przy Urzędzie Dzielnicy. Radni jednak nie wyrazili na to zgody [49].

Budowa I etapu (A1, A2, A3) rozpoczęła się w III kwartale 2022 roku, a zakończy w IV kwartale 2023 roku. Budowa etapu II (B1, B2) rozpoczęła się w II kwartale 2023 roku, a zakończy w IV kwartale 2024 roku. Ceny zaczynają się od 11600 zł/m2 [46].

Ciepłownia Międzylesie

W północno-wschodniej części przy ul. Pożaryskiego #37 mieści się Ciepłownia Międzylesie opalana węglem kamiennym [38]. Charakterystyczny dla ciepłowni jest jej wysoki komin. Za zakładem od północy znajdują się place z hałdami węgla i żwiru.

Początkowo była to ciepłownia zakładowa ZWAR. Ze względu na nadwyżkę mocy, zasilała w ciepło i ciepłą wodę również okoliczne zakłady pracy i osiedla mieszkaniowe. Na początku XXI wieku była własnością Gigaterm Investment. Po upadłości w 2005 roku zakład kupił warszawski SPEC [39]. Obecnie zarząd sprawuje Veolia Energia Warszawa SA.

W 2023 roku Veolia rozpoczęła przymiarki do rozbiórki elektrociepłowni i zastąpienia jej elektrociepłownią gazową [49].

Przy ul. Żegańskiej, obok Urzędu Dzielnicy Wawer, stoi przydrożny krzyż z figurą ukrzyżowanego Chrystusa. Pojawił się on tu po przebudowie ciągu ul. Żegańskiej w 2017 roku.

Założona w XVI wieku wieś szlachecka Kaczkowo w XVIII wieku przyjęła nazwę Kaczy Dół (Kaczydół) [19].

W 1827 roku wieś Kaczy Dół liczyła pięć lub sześć gospodarstw i 26 stałych mieszkańców. Jej rozwój nastąpił, kiedy w 1877 roku poprowadzono linię kolejową do Otwocka. Wówczas zaczęto traktować ją jako letnisko. W 1913 roku po wybudowaniu torów kolejki dojazdowej liczyła 26 gospodarstw i 278 mieszkańców [19]. Pod koniec XIX wieku była prywatną wsią [1].

W sąsiedztwie dzisiejszej posesji ZWAR, z południowego wschodu na Pragę prowadził Trakt Wołowy (później kolejno ul. 11 Listopada i ul. Pożaryskiego), a drugi handlowy szlak wiódł od zachodu z Zerzenia na wschód przez Starą Miłosnę, Stanisławów, Dobre i do Węgrowa (później kolejno ul. Główna, ul. Niepodległości, ul. Żegańska). W miejscu ich skrzyżowania znalazło się centrum wsi [45].

U zbiegu ul. Niepodległości (dzisiaj ul. Żegańska) i biegnącej wzdłuż torów kolejowych ul. Józefa Piłsudskiego (dzisiaj ul. Patriotów), stał budynek mieszkalny o numerze 1, zamieszkały m.in. przez Teklę Kozłowską i rodzinę Różyckich. Była to część późniejszych nieruchomości fabrycznych. Przetrwał do 10 września 1944 roku, a zburzony został w latach powojennych [40].

W latach 1908-1939 wzdłuż ul. Pożaryskiego biegły tory konnego tramwaju WKD Kolej Wawer - Stara Miłosna. W dni powszednie realizowano osiem kursów, w niedziele dziewięć. Jedną ze stacji był Kaczy Dół [20].

Nie jest do końca jasne, jakie były zmiany właścicielskie poszczególnych zabudowań na początku XX wieku.

Huta szkła

Część posiadłości na posesji o adresie Kaczy Dół Nr 13 zajmowała huta szkła [40]. Pracowało w niej wielu okolicznych mieszkańców [19]. W hucie produkowano butelki. Po hucie pozostały dwa kanały prostopadłe do linii kolejowej. Były to kanały gazowe od tzw. gazaków, pieców do wytwarzania gazu, prowadzące do zbiorników gazu i dalej do tzw. wanny lub kanały o mniejszym przekroju do pieców wytapiających szkło. W kanałach znajdowała się smoła co jakiś czas wybierana przy oczyszczaniu gazaków i sprzedawana. Huta zbankrutowała 4-5 lat przed budową fabryki wyrobów metalowych Wawer [40].

Właściciel nieruchomości Kaczy Dół Nr 13, spółka Wagner, Bajtel i Kukawski z Wawra, w 1895 roku sprzedał posiadłość spółce komandytowej Huta Szkła I. Malinowski. Ta działała jednak niezbyt długo [40].

Fabryka wyrobów metalowych Wawer

W 1897 roku Kaczy Dół Nr 13 przeszedł na własność Salomona Berkowicza Bernsteina, Maxa Gurewicza i U. Sygała. Ten pierwszy odsprzedał swoje udziały w 1900 roku [40]. Powstało wówczas Towarzystwo Akcyjne fabryki wyrobów metalowych Wawer [1]. W zarządzie znaleźli się Max Gurewicz, Maksymilian Stankiewicz i Józef Goldfeder, zastępcami zostali U. Sygał i Ignacy Wiener [40]. Według innych źródeł działała tu firma M. Szpitbaum i Synowie produkująca łóżka angielskie [51]. Być może teren był zajęty przez różne podmioty. W dodatku obu zakładów nie należy mylić z hutą szkła M. Szpitbaum i Bracia, która znajdowała się kilkaset metrów dalej na wschód [50].

W fabryce powstawały wyroby metalowe i odlewy żelazne, w tym wyrób łóżek metalowych systemu angielskiego [40]. Fabryka produkowała łóżka dla wojska i szpitali, ale potrafiła podjąć się też produkcji łóżek o wyrafinowanej konstrukcji z mosiężnych rur [3]. Około 1900 roku zbudowano hale fabryczne i ceglany, strzelisty, górujący nad okolicą fabryczny komin. Komin przetrwał nienaruszony, by zburzono go bez potrzeby pod koniec XX wieku [40]. Zatrudnionych było tu początkowo 120 pracowników, po kilku latach liczba ta wzrosła do około 200 osób [1].

Pierwsza hala fabryczna (istniejąca do dzisiaj jako centrum handlowe) na tym terenie została zapewne wybudowana w 1900 roku. Miała mury z czerwonej cegły i filary nośne z żeliwa osadzone na ceglanych cokołach. Konstrukcja zadaszenia była stalowa, a dach drewniany. Druga hala przylegała do pierwszej od południa. Miała podobną konstrukcję, ale żeliwne filary posadowiono bezpośrednio na fundamencie. Trzecia największa hala, przyległa do pierwszej od zachodu, najprawdopodobniej powstała nieco później. Miała słupy stalowe z dwuteownika osadzone w dwóch rzędach, umieszczone bezpośrednio na fundamencie [1]. Wszystkie trzy hale powstały do 1918 roku [10]. Poza halami na terenie fabryki wybudowano również domek wolnostojący i dworek modrzewiowy [1].

Pracownicy fabryki brali czynny udział w strajkach i manifestacjach rewolucji 1905 roku [45] z postulatami skrócenia czasu pracy i zwiększenia zarobków [1]. W 1905 roku pochód z fabryki liczący około dwustu robotników ruszył w stronę Wawra śpiewając Czerwony sztandar. Na Grochowie poderwał do strajku robotników tamtejszych fabryk. W 1906 roku ludzie wywieszali czerwone sztandary na sosnach. Przykładowo interwencja Kozaków, którzy przyjechali zdjąć sztandar Antoniego Antosiewicza, zakończyła się fiaskiem [45].

Zabudowania uległy zniszczeniu w czasie I wojny światowej [3]. W 1915 roku miał miejsce wielki pożar i wówczas uległy zniszczeniu prawie wszystkie urządzenia produkcyjne. Towarzystwo nie odbudowało fabryki, a obiekt przez wiele lat podlegał dewastacji [1].

W 1932 (1927 [22]) roku nazwę wsi zmieniono z Kaczego Dołu na Międzylesie [1].

Fabryka Lisowskiego

W marcu 1920 roku zrujnowane hale odkupiła Spółka Akcyjna Handlu i Przemysłu Metalowego M. Lisowskiego. Hale odbudowano i poświęcono w maju 1921 roku. Rozpoczęto w nich produkcję wagonów wąskotorowych. Fabryka zatrudniała około 450 osób, miała własną maszynę parową i prądnicę do wytwarzania energii elektrycznej. W 1929 roku spółki Lisowskiego ogłosiły upadłość i nieruchomość przejął Bank Towarzystw Spółdzielczych SA [1].

W latach 1924-1939 powstała najmniejsza z czterech zachowanych do dzisiaj hal. Z tego samego okresu pochodzi budynek administracyjny [10].

Na początku lat 30-tych XX wieku hale wydzierżawiła szwedzka firma Nils Barren C.O., produkująca maszyny do budowy i remontu dróg. W halach znajdowały się magazyny, produkowano walce drogowe (oraz kotły parowe [3]). Działalność trwała do 1934-1935 roku. W latach 1935-1936 hale nie były wykorzystywane [1].

Fabryka Aparatów Elektrycznych K. Szpotański

Fabryka Aparatów Elektrycznych (FAE) została założona w 1919 roku przez Kazimierza Szpotańskiego, prekursora przemysłu elektrotechnicznego w Polsce [4]. Na początku fabryka mieściła się w jego mieszkaniu przy ul. Mirowskiej. Po dwóch latach przeniósł fabrykę na ul. Kałuszyńską [51].

Szpotański najprawdopodobniej w 1936 roku wydzierżawił hale fabryczne w Kaczym Dole [1]. Z racji pechowej trzynastki wszyscy odradzali mu ten adres [4]. W związku z dużym zamówieniem [4] ostatecznie zakupił grunt 28 czerwca 1938 roku wraz z otaczającym terenem o powierzchni 5.5 ha. Następnie wydzierżawił je prowadzonej przez siebie fabryce [1].

Do zakładów w Międzylesiu przeniesiono produkcję wyłączników średniego i wysokiego napięcia [2]. Tutaj wykonywano zamówienia związane z realizacją Centralnego Okręgu Przemysłowego oraz elektryfikacją sieci kolejowej wokół Warszawy [3].

Montaż aparatury wysokiego napięcia w halach rozpoczęto w listopadzie 1938 roku. Uroczystość oficjalnego otwarcia i poświęcenia nowego oddziału odbyła się w kwietniu 1939 roku [1].

W dworku modrzewiowym na terenie fabryki mieszkali kolejni dyrektorzy: Bogdan Wróblewski, Tadeusz Malinowski i Czesław Bartkiewicz [1].

W 1939 roku w zakładzie pracowało ponad 1500 osób, w tym ok. 120 inżynierów i techników [12].

Kazimierz Szpotański stworzył fabrykę, która wyprzedzała jego czasy. Fabryka wytwarzała ponad 400 różnego rodzaju aparatów. Budowała je na podstawie autorskich projektów. FAE z powodzeniem konkurowała z Siemensem i AEG [12]. Był to największy w przedwojennej Polsce zakład produkujący aparaturę elektryczną [4]. Fabryki Szpotańskiego produkowały połowę urządzeń elektrycznych w Polsce [1], poczynając od domowych odgromników i podgrzewaczy wody, kończąc na wielkich przekładnikach prądu. W jego zakładach produkowano napędy elektryczne do samochodów (na ponad 80 lat przed tym, jak Elon Musk wymyślił Teslę). Fabryka używała samochodów ciężarowych napędzanych elektrycznie w czasie okupacji, gdy brakowało benzyny. Większość liczników prądu w polskich domach była tutejszej produkcji. Te niezwykle precyzyjne urządzenia nie były wcześniej wytwarzane w Polsce. Kazimierz Szpotański rzucił w tym zakresie wyzwanie Siemensowi. Do ich montażu zaangażował kobiety ze względu na małe dłonie i dużą cierpliwość. Tu powstały aparaty rentgenowskie z ruchomym stołem [12]. Wytwarzano tu aparaty do racjonalnej gospodarki ruchu. Każdy z wyrobów był sprawdzany, a zespół inżynierów śledził nowości w branży [4].

Szpotański miał nowatorskie podejście do relacji międzyludzkich w zakładzie. Nie różnicował pracowników. Cała załoga, niezależnie od stanowiska, korzystała z tej samej fabrycznej stołówki, biblioteki (otworzył ją dla pracowników i okolicznych mieszkańców w 20. rocznicę istnienia FAE), czy sklepu spożywczego. Wspólne były wszystkie uroczystości. Dyrektor organizował wyjazdy sportowe i rekreacyjne [12]. W fabryce dominowała atmosfera wzajemnego zaufania i życzliwości, dyrektor często trzymał do chrztu dzieci swych pracowników [4].

W czasie wojny fabryka produkowała aparaturę wysokiego napięcia. Tu wykonano m.in. urządzenia do budowy linii przesyłowej z Elektrowni Wodnej Rożnów do Warszawy [1].

10 maja 1944 roku mieszkańców Międzylesia spędzono na dziedziniec fabryki Szpotańskiego [6] za rzekome zabicie na tym terenie żołnierza niemieckiego [36]. Część odesłano do obozu przejściowego Arbeitsamtu, resztę zwolniono [6]. Wśród nich Niemcy internowali 15 sióstr i dwóch księży z Sanatorium Ulanówek [36].

W nocy 30/31 lipca 1944 roku wojska niemieckie zajęły pozycje wzdłuż linii: kościół zerzeński - FAE- południowy skraj lasu anińskiego - cegielnia w Miłosnej Starej - Pohulanka - wzgórze 119 - wzgórze 105. 10 września 1944 roku o godz. 8:10 po 10-minutowym ostrzale artyleryjskim batalion rosyjski zaatakował po wschodniej stronie torów kolejowych i zaległ pod ogniem na przedpolu FAE K. Szpotańskiego [42]. Około godziny 10:00 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki zajęła teren fabryki [6].

Hale zostały zniszczone w walkach w niewielkim stopniu. 20 października 1944 roku fabryka została przejęta przez Zarząd Państwowy, a Kazimierz Szpotański objął stanowisko dyrektora. Wznowienie produkcji nastąpiło na początku 1945 roku [1].

23 sierpnia 1945 roku fabryka została upaństwowiona i otrzymała nazwę Pierwsza Państwowa Fabryka Aparatów Elektrycznych (PPFAE) K. Szpotański Warszawa [1].

16 listopada 1947 roku, w wyniku rozporządzenia ówczesnego ministra Przemysłu i Handlu Hilarego Minca, Szpotański został zmuszony do opuszczenia fabryki [9] z jednoczesnym zakazem wstępu [1]. Mianowano go doradcą ds. inwestycji przy Centralnym Zarządzie Przemysłu Elektrotechnicznego. Funkcję tę pełnił do 1949 roku. W wyniku zaostrzenia się polityki wobec dawnych właścicieli, Szpotański otrzymał zakaz zajmowania stanowisk państwowych przez okres dwóch lat, 4 marca 1950 roku w dniu imienin, wyrzucono go wraz z rodziną z własnego domu przy ul. Kałuszyńskiej 4 [9].

W 1951 roku fabryka w Międzylesiu otrzymała samodzielność i otrzymała nazwę Zakłady Wytwórcze Aparatury Rozdzielczej (ZWAR). W celu zwiększenia powierzchni produkcyjnych do hal dobudowano blaszane przybudówki, zasłaniając ściany z czerwonej cegły. W kolejnych latach już na wolnym terenie zostały wybudowane nowe hale produkcyjne o powierzchni dużo większej niż hale dotychczasowe. Zakład zatrudniał około 1600 pracowników [1]. Rozbudowa fabryki spowodowała wiele wywłaszczeń i wyburzeń [6].

Ul. Żegańska do 1954 roku nazywała się Główna [20]. Ul. Pożaryskiego w latach 1951-1053 nosiła imię Kazimierza Szpotańskiego, a w latach 1953-1961 nazywała się Spawaczy [21].

W 1960 roku powstała filia ZWAR w Lęborku, a w 1967 roku filia w Przasnyszu. W 1968 roku w wyniku połączenia Zakładów Wytwórczych Aparatury Rozdzielczej "ZWAR" A-10 w Warszawie z Zakładami Wytwórczymi Wysokiego Napięcia (ZWWN) im. G. Dymitrowa A-1 powstało przedsiębiorstwo pod nazw: Zakłady Wytwórcze Aparatury Wysokiego Napięcia (ZWAWN) "ZWAR" w Warszawie [8]. W latach 60-tych XX wieku pracowało tu 1600 osób, w tym 55 wysokiej klasy inżynierów w biurze konstrukcyjnym. W 1968 roku ZWAR i przekształcony z zakładów na Kamionku ZWAWN (Zakłady Wytwórcze Aparatury Wysokiego Napięcia) zostały ponownie połączone jako ZWAR - Zakłady Wytwórcze Aparatury Wysokiego Napięcia im. Georgi Dymitrowa [1].

7 września 1982 roku miało miejsce odsłonięcie pomnika Georgi Dymitrowa. Był to dar narodu bułgarskiego ku czci działacza ich ruchu robotniczego [20]. Pomnik został rozebrany przed 1989 rokiem. Znajdował się na cokole niedaleko głównej bramy wjazdowej [50].

15 grudnia 1987 roku na murze fabryki odsłonięto tablicę pamiątkową Szpotańskiego. Replika tej tablicy została odsłonięta 4 marca 1988 roku na jego ostatnim domu rodzinnym przy ul. Promyka 21 [9]. 28 lutego 1989 roku, część ul. Patriotów, od Anina do Międzylesia, biegnącej koło dawnej FAE, otrzymała imię Kazimierza Szpotańskiego. Uroczystość odsłonięcia tablic z nową nazwą ulicy odbyła się 9 czerwca 1989 roku [9].

Po roku 1989 pozbawiona własnej sieci handlowej fabryka okazała się niekonkurencyjna [2]. W 1995 roku ZWAR został przekształcony w spółkę Skarbu Państwa, a w 1998 roku większościowy pakiet akcji wykupiła firma Asea Brown Boveri (ABB), która powołała spółkę ABB Zwar S.A [1]. Szwedzko-szwajcarski koncern ABB zapłacił 17.7 mln USD za 80% akcji [5]. Zlikwidowano fabrykę przy ul. Gocławskiej, całość produkcji przenosząc do Międzylesia [26] jako Zakład Systemów Elektroenergetycznych w Warszawie Międzylesiu [34]. Działalność ABB ZWAR została ograniczona do biur konstrukcyjnych i śladowej produkcji [31]. ABB Zwar S.A. był producentem zaawansowanej technologicznie aparatury wysokich napięć: wyłączników, przekładników, odłączników i ograniczników przepięć [34].

W północnej części kompleksu funkcjonowały firmy związane z branżą kolejową: AWAS i Sintac. Mieściła się tu lokomotywownia zakładowa, w tym garaż dla lokomotywy 409Da [37].

W 2000 roku pracownicy filii w Lęborku utworzyli Zakład Wytwórczy Aparatów Elektrycznych Sp. z o.o. (ZWAE), który kontynuuje tradycje produkcji polskich aparatów wysoko- i średnionapięciowych. W 2002 roku z ABB ZWAR odłączyła się część pracowników-konstruktorów, zakładając spółkę ZWARpol Sp. z o.o., zajmującą się produkcją aparatury probierczej średniego i wysokiego napięcia. [31] Obecnie firma ta posługuje się nazwą Fabryka Aparatów Elektrycznych [4].

W 2002 roku ZWAE połączyła się z ABB Elta S.A. z siedzibą w Łodzi. W kolejnych latach produkcja aparatów elektrycznych została zlikwidowana. Teren historycznych hal został sprzedany spółce BHK Kraków [1]. ABB zobowiązało się do nielikwidowania zakładu przez 5 lat, do niezmieniania zakresu działania, do niesprzedawania nieruchomości, do bezpłatnego przekazania know-how i do zainwestowania w spółkę co najmniej 25 mln USD. Przed likwidacją zdążyła sprzedać gminie Wawer stary biurowiec z przeznaczeniem na siedzibę gminy oraz starą halę fabryczną na gimnazjum. Gmina zapłaciła ok. 9 mln zł za obydwa obiekty i odkupiła użytkowanie wieczyste [17].

8 lipca 2005 roku hale fabryczne od ul. Szpotańskiego zostały wpisane do rejestru zabytków pod numerem A-448 [7]. Mają zostać zachowane ich gabaryty, elewacja z czerwonej cegły i ekspozycja zadaszenia, natomiast do rozbiórki przewidziano zmiany hal powstałe po 1939 roku [1].

Na początku 2017 roku otwarto centrum handlowe Ferio Wawer [43], a w 2019 roku Dom Development rozpoczął prace przygotowawcze nad osiedlem Przystanek Międzylesie. Zaplanowano w trzech etapach osiedle na ok. 2000 mieszkań wraz z towarzyszącymi powierzchniami usługowymi i infrastrukturą. Koncepcją objęto również teren istniejącej elektrociepłowni. Zakłada ona intensyfikację wysokości w głębi terenu inwestycyjnego i zmniejszenie powierzchni biologicznie czynnej. Projekt przygotowała firma architektoniczna Medusa Group [30].

Mural Unplugged

21 września 2013 roku na budynku na północ od hal fabrycznych powstał mural przedstawiający astronautę unoszącego się w kosmosie. Od jego skafandra odchodzi przewód, który zakończony jest wtyczką elektryczną, co można traktować jako nawiązanie do miejsca, w którym powstał mural. Tytuł Unplugged wskazuje, że postać jest odczepiona od statku kosmicznego. Praca powstała w trakcie festiwalu "Fabryka Zdarzeń" poświęconemu Kazimierzowi Szpotańskiemu. Autorami byli Adam Walas i Anna Koźbiel [29]. Mural zniknął wraz z wyburzeniem budynku na którym się znajdował, podczas budowy centrum handlowego.