Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy (PIG-PIB), wcześniej Instytut Geologiczny [16] znajduje się przy ul. Rakowieckiej #4. Siedzibę tworzą wpisane do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków pod numerem 877 trzy budynki, w których znajdują się m.in. Muzeum Geologiczne i Biblioteka Geologiczna (budynek C, dawny gmach główny położony od północy) oraz Centralne Archiwum Geologiczne (budynek A, wybudowany po II wojnie światowej po stronie południowej). Budynek B to dawniejszy budynek południowy, wybudowany jako pierwszy, obecnie znajdujący się pośrodku. W głównej siedzibie PIG w Warszawie i w ośmiu oddziałach terenowych pracuje ponad 600 osób [5].
Architektura budynków
Lalewicz zaprojektował budynki B i C w charakterystycznym dla siebie stylu akademickiego klasycyzmu, przy czym wnętrza cechował tajemniczy, bazylikowy lub klasztorny wystrój [5]. Projekt przewidywał wzniesienie ogromnej, trójczłonowej budowli zwróconej frontem ku północy [1]. Pierwotna część południowa zawierała laboratorium mechaniczne, petrograficzne i chemiczne oraz mieszkania personelu. Środkowy korpus został przeznaczony na muzeum, bibliotekę i pracownie specjalistów. Część frontowa od północy miała pomieścić salę wykładową, czytelnię i administrację, jako przestrzeń dostępną dla odwiedzających [6].
Po raz pierwszy wykorzystano w Polsce na taką skalę prefabrykaty, jak bloki ścienne czy płyty stropowe [15].
Całość była nawiązaniem do barokowej idei architektury rezydencjonalnej (entre cour et jardin), poczynając od trzech dróg zbiegających się promieniście w miejscu głównego wejścia (ul. Batorego według koncepcji urbanistycznej miała rozszerzać się przed gmachem Instytutu w formę placu, z którego promieniście rozchodziłyby się trzy trakty [1], w wariancie z lat 30-tych XX wieku proponowano plac na planie prostokąta), przez kolejne budynki z zamkniętym i półotwartym dziedzińcem z fontanną pośrodku, aż po zieleń ogrodu od ul. Rakowieckiej [1].
Północne skrzydło wejściowe zubożono względem pierwotnego projektu, zmniejszając przestrzeń westybulu i obniżając ją poprzez wprowadzenie stropu pomiędzy poziomem parteru i pierwszego piętra. Uzyskana dodatkowo powierzchnia została zaadoptowana na pracownię kartograficzną. Od strony wejścia architekt wprowadził odpowiadający szerokości westybulu portyk wgłębny, a w miejsce dekoracyjnych kartuszy, umieszczonych ponad parterem w osiach interkolumniów, dodał okna doświetlające pracownię kartograficzną [1]. Do budowy schodów wykorzystano granit z rozbiórki soboru na pl. Saskim. Nad wejściem umieszczono sentencję geologów „Mente et Malleo” czyli „Myślą i Młotem” [15]. Boczne pawilony skrzydła północnego, połączone z częścią wejściową parterowymi łącznikami, zrealizowano według pierwotnego projektu. We wschodniej rotundzie umieszczona została sala wykładowa, zaś zachodnią część westybulu przeznaczono na bibliotekę Instytutu, z główną czytelnią w rotundzie zachodniej [1].
Elewacje korpusu głównego architekt zaprojektował w odniesieniu do form renesansowych. Boniowany cokół przepruty został wysokimi arkadami okien parteru. Okna pierwszego piętra otrzymały obramowania, wzorowane być może na wawelskich wykuszach. W realizacji zamieniono je na bardziej światłocieniowe formy palladiańskie. W oknach trzeciej kondygnacji na czterech symetrycznie rozmieszczonych osiach wprowadzono półkoliste, płytkie, kasetonowe nisze, całkowicie rezygnując z ozdób wokół pozostałych otworów trzeciej kondygnacji. Najbardziej polskim elementem wielowątkowej kompozycji elewacji bocznych, było wprowadzenie wysokiego pasa fryzu na poziomie czwartej kondygnacji, rozczłonkowanego arkadowymi wnękami i flankującymi je pilastrami. Umieszczenie we fryzie wąskich, „strzelniczych” otworów wentylujących poddasze, było ukłonem w stronę historycznej funkcji. W wysokość parteru krużganków części południowej wpisano dwie niskie kondygnacje, odpowiadające kondygnacjom skrzydła od ul. Rakowieckiej. Nad nimi umieszczona została przestronna, reprezentacyjna sala posiedzeń o paradnym wystroju, sklepiona kolebką z lunetami. Klatki schodowe zaprojektowano jako proste, dwubiegowe na początku i końcu traktów wschodniego i zachodniego [1].
Hala muzeum (ogromny arkadowy dziedziniec [13], nawiązujący do renesansowego dziedzińca [1]) pośrodku korpusu głównego została przykryta szklanym dachem o konstrukcji żelaznej wieszarowej przy 17 metrach rozpiętości [6]. Planowano, aby toskańskie kolumny, na których wspierają się łuki arkad podcieni, oraz posadzki w hali muzealnej i westybulu wykonać z różnorodnego, rodzimego kamienia [1], mającego zobrazować bogactwo surowców mineralnych Polski. Jednak ze względów oszczędnościowych wykonano je w żelazo-betonie i otynkowano terrazytem, a marmurowe posadzki hali i korytarzy zostały wykonane w terakocie [6], ułożonej w geometryczne wzory. Jako barwny akcent wprowadzono szeroki pas fryzu, odpowiadający trzeciej kondygnacji krużganków. Ten niski trakt komunikacyjny oświetlony został poprzez okrągłe otwory, gdzie w polichromii fryzu znajdują się tonda z popiersiami rzymskich cesarzy. Ikonografia na fryzie ogranicza się do malarskich panneau wypełnionych nazwiskami zasłużonych geologów. Trzy kondygnacje traktów wzdłuż komunikacyjnych krużganków zajęły pracownie specjalistyczne [1].
Galerie komunikujące skrzydło południowe z centralnym wydzieliły kwadratowy dziedziniec. Otwarte krużganki arkadowych galerii, przykryte zostały segmentami sklepienia kolebkowego z lunetami, wspartego na szerokich zdwojonych filarach. Bogata oprawa, z wykorzystaniem pasmowego boniowania, a także projektowane usytuowanie w centrum dziedzińca fontanny, sugerują reprezentacyjny charakter wnętrza. Z kolei ulokowanie magazynu w części południowej korpusu głównego wskazuje na funkcjonalne użytkowanie przestrzeni dziedzińca [1].
Skrzydło południowe składa się z trójkondygnacyjnych, dwutraktowych dwóch pawilonów połączonych parterowym łącznikiem. Pawilon wschodni przeznaczony został na mieszkania personelu. Parter zajęły dwa czteropokojowe mieszkania dla kustosza i sekretarza Instytutu. Na reprezentacyjnym pierwszym piętrze umieszczono sześciopokojowy apartament dyrektora i niewielkie mieszkanie woźnego, a na trzeciej kondygnacji mieszkania preparatora i mechanika. W pawilonie zachodnim górne kondygnacje przeznaczono na pracownie naukowe i laboratoria, a na parterze, oprócz pracowni analitycznej, umieszczono dwa mieszkania dla woźnych i dwa pokoje gościnne. Oba pawilony skomunikowane zostały parami klatek schodowych, umieszczonych w trakcie północnym. Schody reprezentacyjne usytuowano w osiach skrajnych, a mniej przestronne klatki gospodarcze na osiach galerii łączących pawilony z korpusem głównym. Pawilony w skrzydle południowym nawiązują do architektury klasycystyczno-barokowych polskich dworów, z wyeksponowanymi kolumnowymi portykami w wielkim porządku i łamanymi, „polskimi” dachami, pod którymi ukryto kondygnację użytkową. Łącznik (w pierwotnej wersji miał zostać zryzalitowany) otrzymał prostą formę. Na jego parterze umieszczono kancelarię, magazyny oraz pomieszczenia techniczne, a na pierwszym piętrze, w strefie poddasza, zaprojektowany został korytarz łączący oba pawilony [1].
Państwowy Instytut Geologiczny
Pierwszą instytucją tego typu w Warszawie był Gabinet Historii Naturalnej stworzony przez król Stanisława Augusta Poniatowskiego. 10 kwietnia 1782 roku król powołał Komisję Kruszcową. Dalszy rozwój nauk geologicznych w Polsce zawdzięczamy m.in. Stanisławowi Staszicowi. Jednak do uzyskania niepodległości nie powstała na ziemiach polskich służba geologiczna [4].
W maju 1919 roku powołano na mocy ustawy sejmowej Państwowy Instytut Geologiczny. Powstał on na bazie utworzonych w pierwszych latach XX wieku warszawskich pracowni geologicznych (w 1901 roku powstała Pracownia Geologiczna przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, założona przez wybitnego geologa Jana Lewińskiego, w 1903 roku Stanisław Thugutt zorganizował w Warszawie prywatną Pracownię Mineralogiczną) i skupił naukowców z trzech byłych zaborów. Tymczasowo umieszczono Instytut w Pałacu Staszica [1]. Uroczystego przekazania dokonano 7 maja 1919 roku. Na dyrektora Instytutu, liczącego 31 pracowników naukowych, powołano prof. Józefa Morozewicza [4]. Pracownikom zaproponowano 15 pomieszczeń na drugim piętrze. Morozewicz przygotował stosowny memoriał uzasadniający potrzebę budowy nowej siedziby i już 30 maja 1919 roku na plenarnym posiedzeniu Sejmu podjęto decyzję o budowie gmachu. Działkę na Mokotowie przyznano w trzy miesiące po decyzji Parlamentu [6].
W 1952 został ustanowiony Instytut Geologiczny [16]
Muzeum Geologiczne
Muzeum Geologiczne PIG (budynek C, wejście od ul. Wiśniowej) powstało w 1919 roku [5]. Jest to jedno z czterech muzeów geologicznych w Warszawie. Pozostałe to Muzeum Ziemi, Muzeum Geologii UW i Muzeum Ewolucji PAN [3] i jedno z nielicznych muzeów, gdzie wstęp jest bezpłatny [14]. Skamieniałości ułożono obecnie w osiem wystaw stałych: Materia Ziemi, Historia Polski w kamieniu pisana, Surowce mineralne Polski, Skamieniały Świat, Magmatyzm, Sedymentacja i diageneza, Metamorfizm, Państwowy Instytut Geologiczny 1919-1999 [12]
Wystawione są tropy dinozaurów znalezione w pobliżu Gór Świętokrzyskich, szkielety mamuta włochatego (jedyny w kraju kompletny szkielet mamuta, złożony z kości wydobytych w kopalni piasku w Pyskowicach koło Gliwic [11]) i nosorożca włochatego z Górnego Śląska, niedźwiedzia jaskiniowego z jaskiń ojcowskich oraz model dilofozaura wykonany przez rzeźbiarkę Martę Szubert w 1997 roku i nazywany zwyczajowo Dyziem [12]. Są też małe rekonstrukcje jaskiń i pustyni [8], jest kolekcja polskich meteorytów, m.in. tego, który spadł w podwarszawskiej wsi Baszkówka czy jednego z tysięcy meteorytów, jakie spadły pod Pułtuskiem w 1868 roku. Muzeum urzeka szklanym dachem, mozaikową posadzką, palmami stojącymi w donicach [8]. Na wprost wejścia jest tablica pamiątkowa P.E. Strzeleckiego [10]. Ogółem na wystawie zgromadzono ok. 4.5 tys. eksponatów [12].
Biblioteka i Centralne Archiwum Geologiczne
Biblioteka Geologiczna istnieje od początku powołania Instytutu, tj. od 1919 roku. Zgromadziła największy w Polsce zbiór publikacji geologicznych, liczący ponad 160 000 woluminów i ponad 500 tytułów czasopism krajowych i zagranicznych [5].
Centralne Archiwum Geologiczne to główne krajowe archiwum dokumentów geologiczno-środowiskowych i próbek geologicznych, które gromadzi, konserwuje i udostępnia materiały geologiczne, hydrogeologiczne i geofizyczne, mapy oraz rdzenie wiertnicze. Archiwum mieści się w budynku A [5].
