Cmentarz żydowski na Bródnie (ul. Św. Wincentego #15), zwany kirkutem praskim, jest najstarszą zachowaną żydowską nekropolią w Warszawie [3]. Znajduje się na nim około 3000 nagrobków (macew) [1]. Ponieważ było to miejsce spoczynku przede wszystkim biedaków, większość nie jest wybitnie ozdobna i nie posiada dodatkowej ornamentyki. Pojawiają się jednak macewy reprezentujące styl klasycyzujący, neobarokowy, a nawet neogotycki [4]. Cmentarz bezpośrednio graniczy z Cmentarzem Bródnowskim [10]. Teren jest miejscem cennym przyrodniczo. Wpływ na to ma gęste i zróżnicowane zadrzewienie i zakrzewienie, brak gospodarki na tym terenie i niewielka liczba osób odwiedzających. Jest to miejsce lęgowe wielu ptaków: dzięciołów dużego i czarnego, krukowatych (sójki, sroki, wrony, gawrony), pełzacza, mysikrólika [16]. Obecnie cmentarz jest nieczynny [1].

W 1780 roku zajmował on obszar 0.81 ha, następnie 18 ha (1843 rok) i 20 ha (1926 rok) [4]. Źródła podają rozbieżne informacje o obecnej powierzchni, od 5 ha [1] do 18.5 ha [11]. Powierzchnia działki katastralnej, na której jest cmentarz, zajmuje obecnie 13.47 ha [20].

W sąsiedztwie cmentarza, od ul. Odrowąża, znajduje się tablica Tchorka upamiętniający miejsce, gdzie od 23 do 27 sierpnia 1944 roku hitlerowcy rozstrzelali 40 osób [11].

Brama

Cmentarz jest ogrodzony żelaznym parkanem z trzema bramami. Od strony ul. św. Wincentego znajduje się brama główna. Płaskorzeźby na dwóch pylonach zostały wykonane według projektu Dariusza Kowalskiego, Teresy Pastuszki i Leszka Waszkiewicza i przedstawiają przekazywanie pokoleniowej pamięci (tłum rabinów, chasydów, uczniów i kobiet oraz symbolami judaizmu [12], jedną z osób jest postać Szmula Zbytkowera [3]) oraz Żydów modlących się przed egzekucją. Ta ostatnia scena jest śladem bolesnych przeżyć Zygmunta Nissenbauma, który jako kilkunastoletni chłopiec podczas wojny ukrywał się na terenie tej nekropolii i widział scenę rozstrzelania dziesięciu osób na czele z rabinem niosącym torarolę [2]. Ponad bramą „płoną” kamienne pięcioramienne świeczniki [3].

Lapidarium

Od bramy w głąb cmentarza przez młody las prowadzi brukowana centralna aleja. Znajduje się przy niej kilka odtworzonych kwater z charakterystycznymi, półcylindrycznymi nagrobkami z piaskowca i stojącymi przed nimi macewami [1]. Bliżej mauzoleum (lapidarium) leżą stosy nagrobków, które stopniowo ulegają zniszczeniu [3]. Lapidarium jest na płaskim wzniesieniu, na którym miał stanąć pomnik Zamordowanej Kultury Żydowskiej. Niewysoki podest, o ścianach zbudowanych z pionowo ustawionych macew, również jest zniszczony. Tablice bywają oszpecone swastykami, a wkoło porozbijane są butelki [4]. Po odbudowie w 2015 roku na postumencie niezbudowanego pomnika i przy głównej alei ustawiono gabiony wypełnione kawałkami macew [1].

Pierwszy cmentarz żydowski w Warszawie założono w średniowieczu, jednak w 1531 roku zbudowano na jego miejscu piekarnię. Przez ponad dwieście lat warszawscy Żydzi byli grzebani daleko od Warszawy, w Grodzisku Mazowieckim, Sochaczewie, Węgrowie i Nowym Dworze Mazowieckim. Stan ten trwał do 1780 roku, kiedy z inicjatywy warszawskiego nadwornego bankiera i przedsiębiorcy Szmula Zbytkowera, król Stanisław August Poniatowski wydał zgodę na utworzenie cmentarza żydowskiego na prawym brzegu Wisły, przeznaczając na ten cel parcelę o wymiarach 150 na 150 łokci. Biskup płocki Michał Jerzy Poniatowski (brat króla) pozwolił na chowanie zmarłych pod warunkiem, by Żydzi co rok na dzień św. Jana dostarczali dla kościoła parafialnego w Skaryszewie po 10 kamieni łoju (ok. 100 kg). Zabronił jednocześnie śpiewów podczas ceremonii żałobnych [2].

Cmentarz powstał w królewskich dobrach dziedzicznych Targówka, gdzie od lat wydobywano piasek i glinę do pobliskiej cegielni [12]. Początkowo zajmował 0.81 ha [11]. Księgi praskiej gminy żydowskiej wymieniają zmarłych z połowy XVIII wieku, co wskazuje, że pochówki w tym miejscu odbywały się już wiele lat wcześniej, m.in. Rudę córkę Cwi, pochowano w 1743 roku [2]. Ze względu na protesty okolicznej ludności w latach 1760-1780 pochówków nie prowadzono [6].

W 1784 roku cmentarz został ogrodzony murowanym parkanem, a prace te sfinansowała żona Szmula Zbytkowera, Gitla Jakubiczowa. Rok później powstało Bractwo Pogrzebowe (hebr. Chewra Kadisza). Pierwszy pogrzeb na zalegalizowanym cmentarzu miał miejsce w 1784 roku, pochowano wtedy Elchanana syna Jekusjela [2]. Początkowo Żydzi z skarżyli się, że miejsca na kirkucie za dużo kosztują, a pieniądze idą nie tylko na cmentarz, ale również na synagogę i inne potrzeby społeczeństwa [3].

Kiedy w 1794 roku armia Suworowa nacierała na Pragę, w jej obronie stanął także lekkokonny pułk żydowski dowodzony przez Berka Joselewicza. Wielu żołnierzy zginęło na szańcach wzniesionych na terenie cmentarza [13]. Zbytkower postawił przed swoim domem dwie beczki, jedną zapełnioną dukatami, a drugą srebrnymi rublami i ogłosił, że zapłaci srebrnego rubla każdemu kto pochowa zabitego, a kto przywiezie rannego dostanie dukata, niezależnie od tego czy będzie Polakiem czy Żydem [17]. Ciężki walki nie oszczędziły cmentarza, który został zniszczony, po Rzezi Pragi jednak ponownie się zapełnił [14].

W 1801 roku zmarł Szmul Zbytkower i został tu pochowany. W 1881 roku [3] na jego grobie postawiono pomnik w formie empirowego sarkofagu, posiadającego epitafium hebrajskie i polskie, głoszące: "Pan i Przywódca Czterech Ziem", wykonany według projektu Dawida Frydlendera [2].

Od czasów powstania w 1806 roku cmentarza żydowskiego przy ul. Okopowej, kirkut bródnowski przyjmował pochówki biedoty. W 1810 roku wdowa po zmarłym przekazała cmentarz pod zarząd Bractwa Praskiego. Bractwo zobowiązało się do odbudowy ogrodzenia i wzniesienia domu przedpogrzebowego [2]. Musiało też wypłacać wdowie coroczny czynsz za dzierżawę. Pierwszy drewniany dom przedpogrzebowy i mykwa, czyli ceremonialny zbiornik z bieżącą wodą, powstały w 1829 roku [4].

Pochowano tu żydowskich uczestników powstania listopadowego. Na cmentarzu pojawiły się pierwsze nagrobki w jednoczesnych napisach w języku hebrajskim i polskim, czy rosyjskim i hebrajskim w przeważającej mierze wykonane z piaskowca. Umieszczano na nich takie symbole jak złamane drzewo, świeczniki szabasowe, lew, jeleń, ptak, skarbonka, dzban. Niektóre z nich były kolorowe [3].

W 1842 roku został tu pochowany Abraham Stern, twórca pierwszego na świecie arytmometru(kalkulatora) wykonującego pięć podstawowych działań matematycznych [1] poprzez pokręcenie korbą, pierwszego polskiego dalmierza przydatnego artylerzystom ustalającym kąt padania pocisku, mechanicznej młockarni zastępującej pracę ośmiu ludzi, tartaku i żniwiarki poruszanych energią odnawialną, czy przyrządu mierzącego grunty i kreślącego ich kształty [14]. Spoczęli tam również członkowie znanych rodzin żydowskich: Nissenbaumów, Sonnenbergów czy Bergsonów [1].

W 1843 staraniem wnuka Szmula Zbytkowera, wzniesiono wzdłuż północno-wschodniej granicy cmentarza ceglany mur, w którym umieszczono tablicę pamiątkową ku czci fundatora [1]. W 1870 roku administrację przejęła Gmina Żydowska w Warszawie [2]. W latach 70-tych XX wieku od wschodu i południa nie miał on ogrodzenia, praktycznie nie było zieleni, a piaszczysty grunt zasypywał groby. W 1873 roku spłonął dom pogrzebowy, co zmusiło Gminę do renowacji. Powstał dom, w którym mieściły się: kancelaria, poczekalnia, trupiarnia, dwa pokoje do obywania zwłok (oddzielnie dla kobiet i mężczyzn) i mieszkania dla służby cmentarnej [4]. Uzupełniono ogrodzenie i dobudowano studnie. Prace zakończono w 1877 roku [4]. Stopniowo zadrzewiano kirkut kasztanami, topolami, akacjami, jesionami, lipami, brzezinami i jarzębinami. Cmentarz zmieniał swoje oblicze, wznoszono pierwsze grobowce (ohele) [6]. Mimo tego cały czas występowały akty wandalizmu (celowe niszczenie nagrobków, kradzieże w domu pogrzebowym, napady na służbę cmentarną) [4].

Na przełomie 1882 i 1883 roku nastąpiło powiększenie nekropolii o sąsiadujące grunta, do 20 ha [6]. Dostępność nekropolii poprawiła się po otwarciu cmentarza Bródnowskiego w 1884 roku, wytyczeniu ul. św. Wincentego oraz doprowadzeniu na Bródno linii tramwajowej [1].

Na początku XX wieku z braku miejsca postanowiono chować zmarłych pomiędzy istniejącymi nagrobkami [3]. W roku 1904 roku bez wiedzy władz cmentarza, grabarze urządzili tor kolejkowy do przewożenia zwłok. Gdy tory uległy uszkodzeniu, zaczęto używać drewnianych noszy [18].

Podczas I wojny światowej cmentarz żydowski uległ znacznemu zniszczeniu, a żołnierze rosyjscy (stacjonujący niedaleko) rozebrali część ogrodzenia [3]. Grzebano wtedy nawet do 5 000 osób rocznie. Wymusiło to radykalne ścieśnianie pochówków. Wiele nagrobków, szczególnie drewnianych, uległo zniszczeniu, spalono też 225 skrzyń na zwłoki. Cmentarz zdziczał, rosnące na nim drzewa wycinano na opał, wypasano krowy i kozy [6].

W 1916 roku, gdy kirkut znalazł się w granicach Warszawy, rozbudowano i unowocześniono dom pogrzebowy [6].

Do dalszych prac przystąpiono dopiero w latach 1926-1930. Zniwelowano wtedy góry piaskowe, uporządkowano alejki i pomniki, teren ponownie ogrodzono wysokim ceglany murem i zadrzewiono a w jednej z sal domu przedpogrzebowego urządzono stałą modlitewnię. Prace porządkowe pochłonęły niebagatelną sumę prawie pół miliona złotych, co poskutkowało wzrostem opłat za pochówki. Nadal kierowano tu ponad 90% bezpłatnych pogrzebów z miasta [6].

Oba cmentarze, żydowski oraz katolicki, otaczała działalność drobnego handlu i gastronomii o dowolnej niemal porze. Wzdłuż cmentarnych murów kilometrami ciągnęły się stragany, pawiloniki, niskie ławy z kwiatami, dymiące kominy przenośnych kuchenek, saturatory z wodą sodową i beczkami piwa. Zagęszczenie następowało przy cmentarnych narożnikach, gdzie władze miejskie przygotowały place pod targowiska [6].

Przed wojną, mieściło się w tym miejscu około 300 tysięcy grobów, natomiast w dzisiejszych czasach pozostało jedynie około 3000 płyt [10].

Macewa Nata Litingera z Nowego Jorku, zmarłego w Warszawie w dniu 1 września 1939 roku to prawdopodobnie jedyna w Polsce przedwojenna macewa z epitafium w języku angielskim [3].

Jednym z zapamiętanych był pogrzeb Perli Sucheckiej i jej siedmiorga dzieci, którzy 22 września 1939 roku zginęli pod gruzami kamienicy przy ul. Targowej 56. Na płaskorzeźbie nagrobka ukazano z profilu skulonego, zrozpaczonego męża i ojca z opaską z gwiazdą Dawida na ręce. Nie przetrwał on jednak do dzisiejszych czasów [6].

W 1940 roku Waldemar Schön, komisarz Żydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, nakazał zamknąć cmentarz, a wszelkie pochówki kierować na kirkut przy ul. Okopowej. Ostatnich pogrzebów dokonano przed 1941 rokiem [6]. Rozebrano ogrodzenie, macewy wykorzystywano do wykładania jezdni w obozach wojskowych i na lotniskach polowych w pobliżu Warszawy oraz do budowy bunkrów [3]. Zostały wycięte również cenne starodrzewy [1]. Na przełomie 1942 i 1943 roku rozebrano mur [4]. Łącznie zniszczeniu uległo około 95% nagrobków i ogrodzenia [11].

Niemcy planowali wznieść na terenie kirkutu wielki stadion sportowy, czego ostatecznie nie zrealizowano [6].

Nekropolia służyła jako punkt kontaktowy dla grupy nieletnich szmuglerów ściągających do zamkniętej dzielnicy żywność, a potem także broń dla Powstańców. W okresie okupacji na terenie cmentarza dokonano egzekucji około 3000 Polaków i Żydów [6].

Po wojnie było tu pozbawione roślinności pole, na którym z rzadka stały ostatnie ocalałe nagrobki. W 1947 roku pisano: dzisiaj na wypasanie bydła jest już za późno, niemniej olbrzymi cmentarz pozostaje nadal bezpański i nieogrodzony. Korzystają z tego naturalnie wszystkie miejskie męty, a do niedawna, w jednym z grobowców, pędzono nawet bimber, wieczorami zaś krążą tam ciągle nocni ludzie [6].

W 1947 roku odbyło się tu uroczyste złożenie do wspólnej mogiły szczątków Żydów, ekshumowanych w różnych częściach Warszawy [2]. Był to ostatni pochówek w historii istnienia cmentarza [3]. W 1949 roku teren cmentarza został ponownie zalesiony [12]. Na obszarze nekropolii planowano utworzyć park leśny [3]. W 1951 roku Wydział Kultury KC uważał za absolutnie niewskazane wzniesienie jakiekolwiek mauzoleum czy pomnika na tym terenie [2].

Na przełomie 1950 i 1951 roku rozebrano ruiny budynku przycmentarnego [6].

Cmentarz niszczał i stanowił źródło pozyskiwania surowca [2]. W latach 1946-1947 ocalałe nagrobki złożono na wzniesieniu w środkowej części cmentarza. Miejsce przypomina niemal skalne gołoborze. Tablice ułożone zostały jedna obok drugiej, z nazwiskami zmarłych zapisanymi pismem hebrajskim, rosyjskim lub polskim [11]. Potem część z nich rozwieziono w różne części Warszawy jako materiał budowlany [1] (na krawężniki w ogrodzie zoologicznym, do pergoli w parku Szypowskiego czy wykorzystano jako mur kwatery żołnierzy radzieckich na Cmentarzu Bródnowskim [11]).

W 1956 roku Kazimierz Karabasz i Władysław Ślesicki w filmie "Gdzie diabeł mówi dobranoc" zawarli kilka scen z bródnowskiej nekropolii [2].

W 1960 roku decyzją warszawskiej Rady Narodowej cmentarz uznano za zamknięty [6]. Brak ogrodzenia uczynił go miejscem schadzek okolicznych mętów i burd pijackich [4].

Na początku lat 80-tych XX wieku przygotowywano dwa niezrealizowane projekty zagospodarowania terenu mające na celu utworzenie parku krajobrazowego o powierzchni zbliżonej do powierzchni kirkutu. Według pierwszego miałoby to być mauzoleum, a według drugiego ogromna kamienna menora utworzona z nagrobków [3].

W 1980 roku wycięto pas leśny zajmujący powierzchnię 500 m2 pod budowę kolektora [19]

W 1983 roku na uroczystości powstańcze przybył z Konstancji Zygmunt Nissenbaum z żoną Sonią [6] Wstrząśnięty stanem żydowskich nekropolii w Polsce, założył fundację mającą za zadanie je ratować [4]. Po powstaniu w 1985 roku fundacji, z jej inicjatywy teren cmentarza częściowo uporządkowano [3]. W 1987 roku [6] został ogrodzony wysokim żelaznym parkanem. Od ulicy św. Wincentego powstała główna brama, a od ul. Odrowąża i ul. Rogowskiej znalazły się dwie bramy boczne [3]. Rozpoczęto również wytyczanie głównej alei i budowę lapidarium z zachowanych nagrobków [6]. Z braku funduszy prac nie kontynuowano.

W 1990 roku Agnieszka Holland uwieczniła nekropolię w jednej ze scen swego głośnego filmu Europa, Europa [6].

Cmentarz nie był strzeżony. Stał się miejscem spacerów ze zwierzętami, wyrzucania butelek po alkoholu i śmieci. Był miejscem spotkań neonazistów, a cała przednia część lapidarium została pokryta antysemickimi graffiti, zbierał się tam miejscowy margines, żeby pić i załatwiać potrzeby fizjologiczne [3].

W 2007 roku władze Pragi-Południe potwierdziły rozbiórkę pergoli w parku im. płk. Jana Szypowskiego "Leśnika" wykonanych z macew pochodzących z bródzieńskiego kirkutu (zbudowano z nich murki oraz słupki przy kręgu tanecznym) oraz oddanie macew Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie. Również w 2007 roku zarząd ZOO spotkał się z przedstawicielami Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie w sprawie zwrotu macew, z których zostały wykonane krawężniki chodników. Większość była odwrócona frontem do ziemi, przez co nie było widać żadnych napisów [1].

Cmentarz został wpisany do rejestru zabytków w 2009 roku [14] pod numerem A-856 [1].

W latach 2010-2012 przez prasę przetoczyła się fala dyskusji na temat dramatycznego stanu cmentarza [15]. W 2011 roku kilkuset uczniów z warszawskich szkół podjęło się trudu zebrania śmieci oraz zmywania z macew antysemickich i wulgarnych napisów. W tym samym roku odnaleziono macewy, które zostały wykorzystane do budowy murku w kwaterze żołnierzy Armii Czerwonej na komunalnym Cmentarzu Bródnowskim. Mur został zdemontowany, a macewy przewieziono na cmentarz żydowski [3].

Przez wiele lat cmentarz pozostawał własnością Skarbu Państwa, a władała nim Fundacja Nissenbaumów. W 2012 roku cmentarz w granicach ogrodzenia z lat 80-tych XX wieku został przekazany Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie [2].

W 2012 roku w związku z wyjątkowo niskim poziomem wody, na piaszczystej łasze na północ od mostu Gdańskiego [5] rzeka odsłoniła fragmenty żydowskich nagrobków, które prawdopodobnie służyły do umacniania brzegów. Stamtąd trafiły z powrotem na cmentarz [1].

Gmina Wyznaniowa Żydowska wzięła się w 2014 roku za budowę nowego ogrodzenia [7] z pieniędzy uzyskanych od miasta jako rekompensatę za działkę przy ul. Wawelberga [2]. W 2015 roku odnowiono bogato zdobioną bramę główną [8], a następnie zabrano się za budowę przy niej pawilonu informacyjnego dla turystów. Podczas zakończenia remontu w 2016 roku Gmina przywróciła też przejście między ul. Rzeszowską i ul. Odrowąża, odsuwając o kilkanaście metrów płot od Cmentarza Bródnowskiego. Przejście to przestało istnieć w latach 80-tych XX wieku [7].

Dopiero we wrześniu 2016 roku Cmentarz Żydowski na Bródnie po raz pierwszy uzyskał swój adres. Na bramie wejściowej pojawiła się tabliczka systemu MSI z ul. św. Wincentego 15 [9].