Schemat kompozycyjny osi Saskiej w jego początkowej wersji przypominał dwa odwrócone wachlarze, z których jeden zachował się we współczesnym kształcie [76]. Centralny punkt założenia stanowiło skrzyżowanie dwóch dróg, które łączyły oba układy. W miejscu tym znajdował się Wielki Salon. Pozostałymi wyznacznikami osi były: brama przy Krakowskim Przedmieściu, pałac, brama w zachodniej części ogrodu oraz pawilony koszar [83].

Ogród od ul. Królewskiej otoczony był zabudowaniami koszar, ujeżdżalni (reitszula), operalni (operenhaus) i i lazaretu wojskowego. Wzdłuż ul. Granicznej ciągnął się skład dekoracji teatralnych, a dalej stajnie i wozownie, które łączył mur bastionowy przez całą długość ul. Żabiej. Od strony pałacu Bruhla znajdowały się dwa oddzielone sztachetami ogródki, dla publiczności niedostępne. Znajdowały się tam cieplarnie, ananasarnie, oraz ogrody warzywny i ogród owocowy. Mieszkańcy mogli wejść do Ogrodu Saskiego przez wielką sień pałacową lub przez bramę, od której został nazwany plac targowy placem Żelaznej Bramy. Brama stała przy zbiegu ulic Granicznej i Żabiej [43]. Wchodząc przez sień, wychodziło się w świat przystrzyżonych niskich żywopłotów na tle jasnego piasku. Krańce tej przestrzeni otoczone były boskietami, czyli ścianą żywopłotów i drzew. W boskietach występowały nisze na rzeźby i ławki. Wystrzyżone przejścia prowadziły do pomniejszych wnętrz zwanych gabinetami, bądź amfiteatrami, jeśli zamykano je półkoliście. Do stojącego na osi Wielkiego Salonu zbiegały się wszystkie alejki po jego zachodniej stronie, tworząc układ wachlarza [76]. W tej ogrodu zostały wzniesione w 1726 roku Domki Gry [82], czyli małe altany do gry w karty. W północnej części ogrodu znajdował się teatr na wolnym powietrzu. Pomiędzy nim, a pałacem, mieścił się Ogród Królowej z Małym Salonem (Król i królowa mieli własne wydzielone części ogrodu [76]). Symetrycznie do Ogrodu Królowej, po stronie południowej, znajdował się Ogród Króla [82]. Obydwa ogrody dochodziły mniej więcej do połowu obecnego Ogrodu Saskiego [89] i były niedostępne dla publiczności. W południowej części, symetrycznie do Ogrodu Królowej znalazł się budynek altany-cukierni prowadzonej przez Alberta Jerzego Lessla [82]. Obok altany, w stronę ul. Królewskiej, znajdowały się resztki zabudowań po klasztorze i ogrodzie ojców Bonifratów zajmujących to miejsce od 1766 roku [89].

Środkową osią od dziedzińca do żelaznej bramy ciągnęły się partery kwiatowe, po bokach wyższa partia krzewów, system boskietów z posagami wyłożonymi piaskowcem z polskich kopalni kunowskich i ławkami w ścianach zieleni oraz masy drzew ujęte w żywopłoty [90]. Ogród wzdłuż granic miał sady owocowe i jarzynowe. Drzewa już wtedy były stare i rozłożyste, zwłaszcza lipy i kasztany. Wiele z obecnych drzew w alei pamięta uroczystość oddania ogrodu mieszkańcom. Pierwszym ogrodnikiem Ogrodu Saskiego był Jan Jakób Mencke, sprowadzony przez Augusta II dla zrobienia planu, urządzenia i utrzymania ogrodu. Dom ogrodnika Mencke-go znajdował się na wzgórzu, wśród sadów owocowych i warzywnych, za ogrodami Króla i Królowej, gdzie obecnie znajduje się wieża ciśnień [89]. Zielenią ogrodu w czasach saskich zajmowali się ogrodnicy podlegli warszawskiemu oddziałowi Bauamtu [67].

Ogród dzisiaj

Obecnie Ogrodem Saskim o powierzchni ok. 16 ha zarządza Miejskie Przedsiębiorstwo Robót Ogrodniczych, obwód Warszawa-Stare Miasto. Zgodnie z historycznym nazewnictwem określa się go nadal mianem Ogrodu (terenu rekreacyjnego powstałego na tyłach pałacu), a nie parku.

Podstawę drzewostanu stanowią drzewa w wieku około 30 lat w liczbie około tysiąca sztuk, w większości: lipy, klony, topole i kasztany. Z krzewów spotkać możemy białe rododendrony, jaśminowce, lilaki węgierskie i pospolite, czarny bez lekarski, tamaryszek odeski, cisy, forsycje, dereń biały, berberys. Przycinane graby tworzą żywopłot. Razem rośnie około 4700 sztuk krzaków liściastych i 54 sztuki iglastych, 45 białych i różowych kasztanowców, jedno drzewo korkowe, jeden modrzew, rabaty kwiatowe przy fontannie i wzdłuż dawnej alei osiowej wysadzane kwiatami sezonowymi. Mimo zniszczeń znajduje się w nim kilka starych, 200-letnich drzew [67]. Rosnący na wschód od Fontanny Wielkiej dąb królowej swą nazwę zawdzięcza temu, że w sadzeniu drzewa uczestniczyła królowa Elżbieta II. W Ogrodzie Saskim rośnie sześć pomników przyrody. Jednym z nich jest ogromna topola na brzegu parku od ul. Marszałkowskiej. Głębiej, w okolicy wodozbioru, znajdziemy cztery miłorzęby, a w pobliżu placu zabaw kasztanowiec biały [5].

Główną oś Ogrodu nadal wytycza pozostałość Osi Saskiej, poprowadzona od Grobu Nieznanego Żołnierza, przez Fontannę Wielką, zanikająca przy ul. Marszałkowskiej, gdzie znajduje się jedna z tablic pamiątkowych. Wzdłuż osi znajdują się liczne klomby i kwietniki. W okolicy fontanny stoją odtworzone rzeźby, personifikujące alegorie związane ze sztuką i nauką. Obok fontanny znajduje się zegar słoneczny. Na wysokości placu zabaw główna aleja przecięta jest szeroką aleją prostopadłą, prowadzącą od placu zabaw w południowej części do stawu w części północnej. Przy niej znajduje się pijka, ustawiona w rocznicę powstania wodociągów miejskich. Za stawem znajduje się na wzniesieniu wodozbiór w kształcie świątyni Westy. Od niego w kierunku północno-zachodnim prowadzi ścieżka do Placu Bankowego. Na otwartej przestrzeni, na zachód od wodozbioru, stoi popiersie Marii Konopnickiej.

Ponieważ na terenie Ogrodu Saskiego znajdowało się wiele obiektów, których obecnie już nie ma, poniżej opisane są jedynie obiekty istniejące współcześnie. Pozostałe są przedstawione w odpowiednich zakładkach historycznych.

Fontanna Wielka

Uruchomienie fontanny 4 czerwca 1855 było inauguracją pierwszego warszawskiego wodociągu Henryka Marconiego [53]. Wodę czerpano na Powiślu, przy ulicy Karowej i tłoczono do wodozbioru w Ogrodzie Saskim. Markoni utworzył system czterech fontann, opartych na zasadzie naczyń połączonych i wybudował dla nich osobny rurociąg. Woda z wodozbioru zasilała jako pierwszą fontannę wielką w Ogrodzie Saskim. Woda gromadzona w jej kielichu zasilała fontannę na Placu Teatralnym, zaś woda z dolnego basenu spływała do sztucznego jeziora wykopanego w Ogrodzie Saskim. Woda z górnego kielicha fontanny na Placu Teatralnym zasilała wodotrysk zainstalowany u stóp Kolumny Zygmunta na Placu Zamkowym. Basen tego wodotrysku dostarczał wody do fontanny umieszczonej na Rynku Staromiejskim [31].

Późnoklasycystyczna Fontanna Wielka była pierwszym w Warszawie wodotryskiem [10]. Koszt jej budowy wyniósł 9000 rubli. W górnym basenie ma kształt żeliwnego kielicha w formie kyliksu, ustawionego na czworokątnej podstawie. Jego cembrowina ozdobiona jest ornamentem girlandy oraz 20 maskami meduz trzymających w ustach rurki rzygaczy. Autorstwo czterech cynkowych delfinów, usytuowanych w dolnym basenie fontanny, przypisuje się Hermanowi Fritschowi. Dysze wodne w pyskach delfinów zasilane były najprawdopodobniej z kielicha fontanny. Ze środka fontanny wypływał silny strumień wody o wysokości ok. 6 m, równy wysokości fontanny [31].

Kilkakrotnie była konserwowana (w latach 1903, 1936, 1950, 1977, 1982, 1985). Na przełomie lat 2006-2007 nastąpił jej generalny remont i odrestaurowanie [9]. Obecnie w okresie gdy jest uruchomiona, po zmroku jest podświetlana [8].

Zegar słoneczny

Fundatorem zegara słonecznego (takie zegary zwane były kompasami [37] lub słonecznikami [39]) był Antoni Szeliga Magier, profesor fizyki, obserwator życia społecznego Warszawy [37], uważany za pierwszego polskiego meteorologa. W swoim domu miał obserwatorium meteorologiczne, w którym w latach 1803-1828 dokonywał codziennych obserwacji pogody. Mieszkańcy Warszawy z jego ubioru wnioskowali, jaka będzie pogoda [39]. Przekazane przez niego pieniądze okazały się jednak niewystarczające do wykonania projektu Aleksandra Helda i zostały ulokowane w Banku Polskim [36]. Dopiero wiosną 1863 roku ustawiono na żłobionej kolumnie wykonany z marmuru zegar (początkowo planowane miejsce zostało zajęte przez fontannę [55]). Znalazł się na nim zapis „Erectum ex legato Antoni Magier. A.D.MDCCCLXIII”.

Zegar ma średnicę 0.8 metra i jest umieszczony metr nad ziemią. Jest bardzo precyzyjny, o czym świadczy gęsta siatka linii godzinowych, dzielących wskazania nie tylko na godziny, ale także na kwadranse i okresy pięciominutowe [37]. Badania Emila Voellnagela z 1917 roku podają, że zegar Magiera był w owym czasie najdokładniejszy w Warszawie [38]. W centrum tarczy znajduje się półksiężyc. Gnomon wyrastający z półksiężyca został zrekonstruowany po wojennych zniszczeniach w 1969 roku przez Tadeusza Łopieńskiego, warszawskiego brązownika [37]. Twórcą pierwszej wskazówki był Jakub Pik [36]. Kamienną podstawę wykonał A. Sikorski, na co wskazuje zapis na brzegu tarczy „A. SIKORSKI W WAR”.

Rzeźby muz i cnót

Jedynym zachowanym do dziś śladem baroku i rokoko w założeniu Ogrodu jest niekompletny zespół rzeźb [30]. Rzeźby z piaskowca trafiły do Ogrodu Saskiego 24 maja 1727 roku. Jak podawał XVIII-wieczny kronikarz Walter Hentschel, w jego czasach stało 71 cokołów, choć niektóre podobno puste. Dzisiaj w Ogrodzie znajduje się 21 rzeźb [7]. Pierwotnie rzeźby były pozłacane. Autorami są m.in. Jan Jerzy Plersch, Franciszek Ksawery Deybl, Jan Jerzy Donat, Józef Vinache [29]. Przedstawiają pory roku, cnoty, cechy umysłu, sztuki i nauki. Wykuto je zgodnie ze sztuką ukazywania pojęć poprzez postacie wzbogacone o różnorakie atrybuty. W XVII i XVIII wieku rozumiano ich znaczenie, zatem nie było potrzeby zamieszczania podpisów [29]. Po wkroczeniu wojsk rosyjskich w 1794 roku część figur wywieziono do Petersburga [30]. W 1888 roku rzeźbiarz Aleksander Borawski dokonał konserwacji figur oraz dodał podpisy. Przy identyfikacji posiłkował się "Ikonologią" Cesarego Ripy, jednak kilka personifikacji zostało mylnie zidentyfikowanych i podpisanych [30]. Dopiero ponowne badania prof. Mariusza Karpowicza w 1986 roku pozwoliły na prawidłową interpretację [29]. Obecne rzeźby to w większości kopie, ponieważ podczas bombardowania w 1944 roku większość z nich uległa zniszczeniu (częściowo zostały uratowane przez zespół prof. Stanisława Jagmina [30]). Obecne ustawienie rzeźb jest inne niż w okresie międzywojennym, jak również dalekie od XVIII-wiecznego [29].

1) Pierwsza z figur przedstawia lekko zgiętą w boku postać młodzieńca w antycznej zbroi, z koroną na głowie, symbolizującą żądzę wiedzy, pochylonego w kierunku siedzącego u jego stóp orła i jest podpisana jako Jowisz. Rzeźba Jana Jerzego Plersza [30] powstała w latach 50-tych XVIII wieku [2]. Jowisz jednak nie wstępuje nigdy w zbroi, chociaż orzeł jest rzeczywiście jego atrybutem, ma też zazwyczaj brodę [7]. Jest to zatem Intelekt. Korona ma przypominać płomienie oznaczające żądzę wiedzy, a zbroja odporność na błędy głupoty. Orzeł sugeruje, że intelekt pozwala człowiekowi przewyższyć to szybkie zwierzę będące symbolem szybkości i bystrości [2].

2) Wiedza, inaczej Nauka, jest rzeźbą wyjątkową, gdyż ma nieobrobioną tylną część. Musiała być traktowana jako rzeźba przyścienna, nie zaś wolnostojąca. W "Ikonologii" to "Kobieta ze skrzydełkami na głowie, w prawej ręce ma trzymać lustro, w lewej kulę, a ponad nią jest trójkąt" [30]. Lustro symbolizuje umiejętność dochodzenia z prawd jednostkowych do ogólnych. Kula oznacza, że Nauka nie ma przeciwnych sobie opinii, a skrzydła na głowie, że wznosi się ponad zwykłość. Mylnie została podpisana jako Próżność [3].

3) Astrologia przedstawia kobietę trzymającą w rękach glob. To druga, obok Intelektu, rzeźba, której towarzyszy orzeł. Astrologia w Ikonologii to „Kobieta (...) z koroną gwiazd na głowie, będzie niosła na plecach skrzydła, w prawej ręce ma trzymać berło, w lewej - glob niebieski, u boku będzie miała orła” [30]. Orzeł symbolizuje odległość, jaka dzieli nas od gwiazd. Kula trzymana w ręku, ukazuje model globu niebieskiego. Mylnie została podpisana jako Astronomia [4].

4) Jedynym zgadzającym elementem opisu Medycyny z Ikonologią jest zawinięty na prawym ręku figury wąż, charakteryzujący również Inteligencję i Zdrowie. Jest to kopia oryginalnej rzeźby [30].

5) Inteligencja według Ikonologii to "Kobieta w szacie pozłociste, w prawej ręce trzymająca kulę, w lewej - węża i uwieńczona kwieciem". Figura przedstawia kobietę w długiej szacie ze skrzydełkami na głowie, w jednym ręku trzymającą glob, w drugim węża. Zdaniem Karpowicza głowa pochodzi od innej rzeźby [30].

6) Geografia przedstawia starą kobietę, ubraną w długą suknię i spadającą fałdami chustę, w ręku trzyma księgę z twierdzeniem Pitagorasa, jedną nogę opiera o globus. W ręku powinien jednak znajdować się kwadrant, przyrząd służący do pomiaru kątów (np. położenia gwiazd). Kwadrat pojawił się dlatego, ponieważ drukarz dzieła Ripy zgubił literę „n” i opisał "Stara kobieta, ubrana w kolorze ziemi, przy nogach, której będzie kula ziemska, prawą ręką trzymać będzie cyrkiel, którym pokazuje mierzenie tego globu, a w lewej ręce kwadrat geometryczny" [30], a rzeźbiarz uznał, że chodzi o twierdzenie Pitagorasa [13].

7) Poezja według opisu to "Młoda i piękna, ubrana w błękit nieba, na ubraniu jej będą liczne gwiazdy, ukoronowana laurem, pokazywać ma nagie piersi pełne mleka. Twarz będzie miała rozpromienioną i zamyślona. Troje dzieci skrzydlatych, latając wokół niej, będzie jej nieść Lirę, Fujarkę i Trąbę. Nie chcąc przedstawiać trójki dzieci, by nie zabierać zbyt wiele miejsca, należy instrumenty położyć obok" [30]. Na cokole znajduje się zatem piękna dziewczyna w stroju zdobnym w gwiazdy, z wieńcem laurowym na głowie, trzymająca w jednym ręku zwój, a w drugim instrument [14]. Przez ten ostatni najpewniej została błędnie określona jako Muzyka.

8) Architektura wojskowa przez długi czas była nierozpoznana. Ripa opisuje ją jako "Kobieta w wieku dojrzałym, ubrana szlachetnie, wielokolorowo, nosić będzie na szyi łańcuch złoty z przepięknym diamentem, jako ozdobą, trzymać będzie w prawym ręku busolę dla uchwycenia pozycji miejsca, w lewym - tablicę rysunkiem sześciobocznej fortecy" [30]. Właśnie dzięki temu rysunkowi została zidentyfikowana. Złoty łańcuch symbolizuje szlachetność. Rzeźba powstała w warsztacie Jana Jerzego Plersza w latach 1745-1755 [15].

9) Arytmetyka została odtworzona na podstawie fotografii [30]. Przy pulpicie, na którym leży księga, stoi postać w szacie z napisem „PAR ET IMPAR”, co znaczy „równe i nierówne” [16].

10) Jesień – rzeźba przedstawia boga wina, Bachusa. Jest to młody, wesoły mężczyzna, mający na sobie tylko przepasaną skórę. Na skroniach widnieje bluszcz, symbol wiecznej młodości. W ręku trzyma kiść winogron, u stóp znajduje się koszyk z jabłkami [17].

11) Oryginalne rzeźby Mądrości i Sławy nie przetrwały zniszczeń w 1944 roku, obecna rzeźba powstała zapewne z ich połączenia. Wskazuje na to zestawienie atrybutów Sławy (trąba) i Mądrości (książka) [30]. Innym wyjaśnieniem jest określenie jej jako Rozgłos Mądrości. U stóp postaci płonie lampa, nawiązująca do lamp oliwnych panien mądrych i głupich z przypowieści biblijnej. Trąba symbolizuje zawiadomienie wszystkich o ważnych wieściach [18]. Co więcej, jest ona błędnie opisana jako Chwała.

12) Druga rzeźba podpisana jako Chwała jest w dalszym ciągu zagadką. W prawym ręku trzyma trąbkę, a w lewym liście laurowe. Takiej postaci nie ma w Ikonologii. Utrudnieniem jest fakt, że jest to w dodatku rekonstrukcja [19].

13) Panna zakuta w zbroję, z koroną na hełmie i z mieczem [20] nie czynią z tej rzeźby alegorii Historii. Według Ikonologii “Młoda w zbroi, z koroną złota na głowie o ramionach nagich, w prawej ręce trzyma miecz, w lewej wędzidło, którym hamuje lwa; będzie przepasana jasna taśmą, pomalowana cała w znaki arytmetyczne” to Rozum. Jest to najlepiej zachowana rzeźba w Ogrodzie Saskim, która przetrwała bombardowania wojenne, gdyż przez prawie stulecie znajdowała się pod dachem ujeżdżalni [30].

14) Pouczenie to "Mężczyzna o wyglądzie wspaniałym i szanownym, w długiej szacie, pełen wielkodusznej powagi, z lustrem w ręku wokół którego będzie banderola ze słowami INSPICE CAUTUS ERIS". Właśnie ten napis, oznaczający „Przyglądaj się, aby być pewnym” [21] i nawiązujący do tego, iż uczeń musi pilnie śledzić swego nauczyciela [30] wskazuje, że nie jest to podpisana Prawda. W dodatku Prawdę personifikuje kobieta, trzymająca lustro w lewej dłoni, w prawej zaś pas z napisem Inspice cautus eris, a pod prawą nogą ma kulę ziemską, oznaczającą wyższość prawdy ponad wszystko [7].

15) Inwencja według Ikonologii to „Młoda kobieta ubrana w sposób wystawny w białym kolorze, na której ubraniu będzie motto NON ALIUNDE. Będzie miała głowę ozdobiona różnokolorowymi welonami, które swoimi przepięknymi zwojami pokazują sztukę i piękność, na szczycie głowy będzie miała skrzydełka. Trzymać będzie w lewej ręce wizerunek natury, ramię prawe ma mieć nieco wyżej i dłoń otwarta. Oba ramiona będzie miała nagie i opasane złotymi bransoletkami, na prawej ręce bransoletka będzie miała napis: AD OPERAM” [30]. Posąg w Ogrodzie, błędnie podpisany jako Twórczość, ma parę skrzydełek, symbolizujących potrzebną lekkość umysłu, która pomysły bierze oraz trzyma posąg Diany Efeskiej. Drugim opisem jest właśnie „AD OPERAN” [22].

16) Malarstwo jest jedną z niewielu dobrze zidentyfikowanych rzeźb. Figura przedstawia młodą kobietę, u której zgodnie z opisem Ripy "na szyi wisi jej złoty łańcuch z przywieszoną do niego maską (...) w jednej dłoni trzyma pędzel, w drugiej - deskę" [30]. Rzeźba pochodzi z warsztatu Jana Jerzego Plersza i powstała w latach 1745-1755 [23].

17) Rzeźbiarstwo jest uznawane za najbardziej finezyjną rzeźbę. Według Ikonografii to „Piękne dziewczę o prostej, nieporządnej fryzurze, na której spoczywa gałązka zielonego lauru; odziewa się w ślicznej barwy tkaninę, prawą dłoń opiera na głowie kamiennego posągu, w drugiej dzierży narzędzia potrzebne do wykonania tego kunsztu. Stopy trzyma na bogatym kobiercu”. Personifikacja nie opiera się o posąg, ale trzyma w dłoniach medalion z płaskorzeźbą Augusta III [30]. Drewniany młoteczek, którym uderza się w dłuto, leży przy prawej stopie. Rzeźba powstała w warsztacie Jana Jerzego Plersza w latach 1745-1755 [24].

18) Zima przedstawiona jest jako skulony z zimna starzec, opatulony w grubą szatę, wystawiający prawy bok do słońca, w lewej ręce trzymający kaganek z ogniem. U jego stóp leży materiał opałowy. Jest to jedna z najbogatszych rzeźb Ogrodu Saskiego, wykuta przez Jana Plersza w latach 40-tych XVIII wieku [25].

19) Flora, inaczej Wiosna, ukazuje młodą dziewczynę w lekko tanecznej pozie, opisywaną przez Ripę jako "Dziewczątko w wieńcu z borówek z rękami pełnymi rozmaitego kwiecia" [30]. Rzeźba powstała w latach 60-tych XVIII wieku. Zgodnie z regułami barokowego rzeźbiarstwa. Jest wykuta tak, aby zgadzać się z naszą percepcją, nie zaś z rzeczywistością. Patrząc najpierw na ukos z lewej strony jest idealna, z prawej wygląda jak w krzywym zwierciadle. Prawdopodobnie stojąc w niszy z żywopłotu była przeznaczona do oglądania tylko z ukosa z lewej strony, gdyż tylko wtedy dobrze działał efekt tzw. skrótu perspektywicznego [26].

20) Wenus na pewno nie pochodzi z czasów saskich. Jest datowana na XIX wiek. Jest to typ Wenus Wstydliwej, zakrywającej swe wdzięki rękoma [27].

21) Przed II wojną światową Sprawiedliwość w ręku miała kątomierz, a nie lustro i linijkę, które są powojennym dodatkiem [28]. Zazwyczaj przedstawia się ją z zawiązanymi oczami, z mieczem i trzymającą wagę. O personifikacji wskazuje diadem na głowie i naszyjnik z okiem (nic nie ukryje się przed jej przenikliwym wzrokiem) [30]. Błędnie jest podpisana jako Geografia [28].

Wodozbiór

Został zaprojektowany przez Henryka Marconiego i zbudowany w latach 1852-1854 [11]. Połączono w nim praktyczną funkcję wieży ciśnień wodociągu z modą na budowle nawiązujące do antyku. Został umieszczony na specjalnie stworzonym wzniesieniu w północno-zachodniej części Ogrodu Saskiego. W miejscu, skąd wykopano ziemię, znajduje się obecnie sadzawka [32].

Budynek otaczają dwadzieścia dwie kolumny korynckie z celą pośrodku (Witruwiusz określa taki budynek jako peripteros [61]). Elewację ozdobiono fryzem, w którym między muszlami i medalionami z warszawską syrenką występuje motyw podwieszonej girlandy. Gzyms ozdobiono akroterionami (rzeźbionym zdobieniem na szczycie), a dach zwieńczono szyszką. Obiekt nawiązuje do świątyni Westy (Sibilli) w Tivoli [32]. W latach 80-tych XIX wieku do budynku wodozbioru dobudowano schody [32]. Po II wojnie światowej wodozbiór odbudowano według projektu Romualda Gutta i Aliny Scholtz niemal w pierwotnej formie.

W wodozbiorze mieściły się dwa zbiorniki, do których ze stacji pomp nad Wisłą przy ulicy Karowej biegł wodociąg [32]. Liczący około trzech kilometrów rurociąg łączył Ogród Saski z placami Teatralnym i Zamkowym oraz Rynkiem Starego Miasta. Woda ze zbiornika w wieży ciśnień spływała grawitacyjnie rurami do fontann w Ogrodzie Saskim, na placu Teatralnym, przy kolumnie Zygmunta oraz na Rynku Starego Miasta [33] oraz do 16 zdrojów ulicznych (na placu Grzybowskim, na placu Żelaznej Bramy (dwa punkty), na placu Bankowym (na miejscu zdroju stanęła później fontanna), przed pałacem Mostowskich (oraz na dziedzińcach pałacu dodatkowe dwa), na ulicy Nalewki, na placu Krasińskich, na Bonifraterskiej przy Sapieżyńskiej (ówczesnej Czarnej), na Rynku Nowego Miasta, na rogu Nowomiejskiej i Podwala, na Rynku Starego Miasta (dwa punkty), na placu Zamkowym, na placu Teatralnym (dwa punkty), na terenie Ratusza, przy Danniłowiczowskiej (dwa punkty), na placu Wareckim (obecnym Powstańców Warszawy), na bramce na Karową przy Krakowskim Przedmieściu i przed pałacem Kazimierzowskim [35]) oraz do 32 hydrantów przeciwpożarowych [34]. Wodociąg pracował do 1889 roku. Został zastąpiony wodociągiem Lindleya uruchomionym w 1886 roku [35]. Dzisiaj wodozbiór mieści zapas wody do celów przeciwpożarowych Teatru Wielkiego [32].

Sadzawka

Podczas budowy wzniesienia dla wodozbioru w latach 1852-1854 wybrano ziemię, a następnie zamieniono miejsce na sadzawkę [34]. Zbiornik służył też jako rezerwuar odbierający nadmiar wody w przypadku przepełnienia wodozbioru lub fontanny. Ponieważ pierwsze próby wpuszczenia wody ujawniły wysoką przepuszczalność gruntu i zagroziły piwnicom pałacu Brühla, w 1862 roku sadzawkę opróżniono i w jej miejscu utworzono klomb z fontanną z rzeźbą dziecka trzymającego łabędzia za szyję [32]. Rzeźba chłopca z łabędziem jest zapewne kopią pracy Theodora Kalidego pod tą samą nazwą [80]. W 1878 roku inż. Józef Sporny dokonał prac uszczelniających (używając do tego gliny oraz warstw ziemi przekładanych kamieniami brukowymi uszczelnianymi mchem), dzięki czemu można było zagłębienie ponownie napełnić wodą. Nad brzegiem sadzawki (której poziom wody był pilnowany przez strażnika) zbudowano specjalne domki dla ptactwa: białych i czarnych łabędzi, gęsi egipskich, kaczek indyjskich, żurawi. Zimą sadzawkę wykorzystywano jako lodowisko, gdzie można było pojeździć przy akompaniamencie orkiestry, w świetle papierowych latarni [57].

Pijka

Jest to jedna z dziesięciu pijalni wody ustawionych w warszawskich parkach w 50-tą rocznicę uruchomienia warszawskich wodociągów. Powstała w 1936 roku w miejscu południowej studni żeliwnej w Ogrodzie Saskim [54].

Pomnik Marii Konopnickiej

Pomnik Marii Konopnickiej został odsłonięty 22 maja 1966 roku w 124 rocznicę urodzin poetki [40]. Jest to pierwszy na świecie pomnik pisarki, którego fundatorem są dzieci [42]. Powstał z inicjatywy gazety Płomyczek [40] oraz Towarzystwa im. Marii Konopnickiej. Kaliskie dzieci zorganizowały zbiórkę makulatury [41], podczas której zebrano ok. 600 000 zł. Dzieci zadecydowały, że pomnik ma stanąć w Warszawie [40]. Dzieło autorstwa Stanisława Kulona przedstawia siedzącą postać pisarki. Mierzy dwa i pół metra wysokości i jest wykonane ze sjenitu. Cokół ozdabia napis "Marii Konopnickiej - dzieci". Za swoją pracę autor otrzymał Złotą Honorową Odznakę m.st. Warszawy [42].

Kamień pamiątkowy

W pobliżu wodozbioru stoi kamień pamiątkowy z napisem: 1727 – 1927 / w dwusetną rocznicę oddania Ogrodu Saskiego do użytku publicznego [68]. 27 maja 1927 roku przed wodozbiorem odbyło się poświęcenie kamienia [88].

Płyta upamiętniająca Polaków poległych w II wojnie światowej

Płyta pamięci zamordowanych mieszkańców Warszawy znajduje się w zachodniej części ogrodu, przy ulicy Marszałkowskiej. Upamiętnia 800 tysięcy mieszkańców Warszawy, którzy zginęli podczas II wojny światowej. W tym miejscu w latach 60-tych XX wieku planowano pomnik zwycięstwa w postaci łuku triumfalnego (projektu Marka Leykama), jednak powstało jedynie zbrojenie fundamentów, ukryte dziś pod trotuarem. Na płycie umieszczony jest napis: „W wielkiej wojnie narodów przeciwko hitleryzmowi zginęło 6 000 000 Polaków, w tym 800 000 mieszkańców Warszawy, zwyciężyliśmy, by żyć wolni i w pokoju, braterstwie i sprawiedliwości” [67].

Płyta upamiętniająca powitanie wojsk polskich

Jest to tablica upamiętniająca powrót do stolicy pułków uczestniczących w zwycięskiej wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku i uroczyste powitanie ich przez władze z marszałkiem Józefem Piłsudskim na czele. Uroczystości 22 maja 1921 roku rozpoczęły się mszą św. polową na pl. Zamkowym celebrowaną przez bp. polowego Stanisława Galla. Później miała miejsce defilada przed marszałkiem i uroczyste przejście Krakowskim Przedmieściem pod specjalnie wzniesionym łukiem triumfalnym do Ogrodu Saskiego. Tam na specjalnie wystawionych stołach 700 żołnierzy zasiadło do uroczystego obiadu wydanego przez naczelnika. 12 listopada 1938 roku odsłonięto w miejscu uroczystego obiadu tablicę pamiątkową. Podczas II wojny światowej została usunięta. Odtworzona i odsłonięta uroczyście została przez prezydenta Lecha Wałęsę i córkę marszałka Jadwigę Piłsudską-Jaraczewską 11 listopada 1995 roku. Ponieważ tablica umieszczona była w płytach chodnika i często zakrywana liśćmi, w 2011 roku została odrestaurowana i umieszczona na niewielkim cokole [81].

Tablica Tchorka

Kamień pamiątkowy Tchorka znajduje się w północno-zachodniej części ogrodu, obok przejścia w pałacu Błękitnym. Umieszczony jest na nim napis: Teren bohaterskich walk obrońców Warszawy 1939 roku i masowych egzekucji w latach 1939-1944 [67]. Druga taka tablica znajduje się przy ul. Senatorskiej, w nowej części Ogrodu.

Plac zabaw

Pierwszy plac zabaw w Ogrodzie Saskim, o którym wiadomo, otwarto w 1899 roku [44]. Obecny plac został oddany do użytku w grudniu 2012 roku. Jego wcześniejsze wyposażenie zostało zdemontowane, a na jego miejscu pojawiły się kolorowe bujaki, drabinki, ważki, karuzele, domki ze stolikami, hamaki, zestawy sprawnościowe, trąbki do rozmawiania na odległość i piaskownice. Alejki wykonane są z utwardzonej nawierzchni HanseGrandu, a pod urządzeniami wysypano piasek. Jest dużo ławek, a nawet ławki ze stolikami [78]. Całość została ogrodzona, wyłączona z odwiedzin psów i palenia tytoniu. Koszt przebudowy placu zabaw w Ogrodzie Saskim wyniósł 560 tysięcy złotych [79].

Ogród Saski jest pierwszym publicznym ogrodem miejskim w Polsce [84]. Ogród założył król August II Mocny według projektu Matthäusa Daniela Pöppelmanna i Zachariasa Longuelune-a przy współpracy Carla Friedricha Pöppelmanna i Johanna Christopha von Naumanna. Był to ogród w stylu francuskim na tyłach Pałacu Saskiego [1]. Ogród od wschodu sięgał zachodniej fasady Pałacu, od północy graniczył z terenami pałacu Bruhla, od południa graniczył z dawna drogą do folwarku królewskiego, która po regulacji zyskała nazwę ul. Królewskiej. Strona zachodnia ograniczona została przebudowanym i wyprostowanym fragmentem Traktu Krakowskiego, po którego regulacji powstały na tym odcinku ulice Żabia i Graniczna. Ogród był wówczas największym założeniem tego typu w stolicy o wymiarach 530 x 440 m (13.5 ha) [67].

Ogród Saski jest częścią osi urbanistycznej przecinającej centrum miasta ze wschodu na zachód [76]. Oś Saska zaczynała się wjazdem przy Krakowskim Przedmieściu przez bramę z fosą. Następnie biegła przez Plac Saski, za nim znajdował się ogród, którego dominantą był Wielki Salon. Stamtąd biegła na Wolę. Po bokach rozmieszczono budynki koszar wojskowych. Zapewniały one bezpieczeństwo królowi, tak samo jak bastionowy mur, którym otoczono rezydencję [76].

W miejscu Ogrodu do końca XVI wieku były pola folwarku starostwa warszawskiego Odsprzedano je później różnym osobom. W latach 1713-1726 król August II odkupił 28 różnych posesji w sąsiedztwie Pałacu [67]. Najpierw od Bielińskich, potem od Lubomirskich, Morsztynów, Tarłów, Denhofów, Sapiehów, Potockich i oo. Bonifratrów [89], Leszczyńskich i Małachowskich [43]. Dwory i pałace po wykupieniu zostały zburzone, przetrwał jedynie pałac Ossolińskich (późniejszy Brühla), pałac Morsztyna (późniejszy Saski) oraz dwór Bokuma, który w późniejszym okresie pełnił funkcję oranżerii [82].

Ogród Saski otworzono dla publiczności po raz pierwszy 27 maja 1727 roku [43]. Na scalonych posiadłościach Tarłów i Morsztynów założenie ogrodowe miało długość 340 metrów [83]. Od samego początku za króla Augusta III w ogrodzie została otwarta cukiernia Alberta Jerzego Lessla. Początkowo mieściła się w drewnianej altanie, a na początku XIX wieku została przeniesiona do rotundy przy kamienicy Lesslów [76]. W 1731 roku w zachodniej części powstał zespół koszar, wzniesiony po obu stronach drogi stanowiącej przedłużenie głównej alei ogrodu. Po śmierci Augusta II w 1733 roku dokupiono kolejne posiadłości, nadając założeniu kształt przestrzenny i rozbudowano pałac [83]. Do 1735 roku ogród otoczono murem wzmocnionym pięcioma bastionami od ulicy Królewskiej [86]. Z 1744 roku pochodzi niezrealizowany projekt północnej części Ogrodu Saskiego autorstwa Joachima Daniela von Jaucha, w którym zawarto projekt labiryntu, parterów ogrodowych, amfiteatru, altan, teatru boskietowego, strzelnicy, pawilonów ogrodowych o różnych przeznaczeniach oraz przebudowy dworu Bokuma na oranżerię [94]. W 1748 roku August III Sas wzniósł Operalnię. W ogrodzie od XVIII wieku odbywały się występy orkiestry janczarskiej istniejącej na dworze króla Augusta II, która dawała tzw. Koncerty Promenadowe. Koncerty te miały charakter otwarty i były darmowe, a ich tradycja utrzymała się aż do wybuchu II wojny światowej. W okresie PRL-u nie były organizowane, wznowiono je dopiero po 1990 roku [84]. W latach trzydziestych i czterdziestych XVIII wieku w ogrodzie wzniesiono liczne zabudowania gospodarcze i rozrywkowe. W swoim ostatecznym kształcie założenie składało się z przedpałacowego dziedzińca, pałacu, ogrodu o powierzchni około 17 ha oraz zespołu koszar. Rozciągało się na długości około 1650 metrów [83]. Warta uwagi jest wzmianka, że August II Sas strzelał z okien pałacowych do bezpańskich psów. By przywabić ich jak najwięcej, dworzanie rozrzucali w Ogrodzie Saskim kości i padlinę. Gdy zabrakło psów bezpańskich, dworzanie skupowali psy w mieście. W ostatnim roku panowania cena psów w Warszawie osiągnęła 10 tynfów [94].

Po śmierci Augusta III w 1763 roku ogród został zaniedbany. Dwa lata później, Stanisław August Poniatowski przekazał elektorom saskim prawa do ogrodu, gdzie ulokowano saskie przedstawicielstwa handlowe i dyplomatyczne [67]. Majątek został podzielony na mniejsze części użytkowe i stopniowo popadał w ruinę [87]. Zniknęły środkowe roślinności wzdłuż osi głównej, zatarciu uległ promienisty układ części zachodniej. W 1772 roku rozebrano budynek Operalni. Po upadku powstania kościuszkowskiego w 1794 roku Ogród został zdewastowany przez wojsko. Epoka świetności skończyła się wraz z wejściem do Warszawy wojsk pruskich w 1796 roku [87]. Po zdobyciu miasta przez gen. Aleksandra Suworowa część rzeźb wywieziono do Ogrodu Letniego w Petersburgu [67]. Szacuje się, że w 1797 roku w Ogrodzie pozostało jedynie 37 posągów. W okresie Księstwa Warszawskiego na terenie Ogrodu wypasano konie armii Napoleona, a od strony zachodniej na tereny ogrodowe wdzierała się zabudowa miejska [67].

Mur bastionowy

Ponieważ Warszawa nie miała fortyfikacji, a początki panowania Augusta II były burzliwe (wojna północna i domowa), król musiał mieć zapewnione bezpieczeństwo. Z tego powodu Ogród Saski został zamknięty od południa i zachodu murem, chociaż barokowe rezydencje z reguły nie posiadały fortyfikacji. Budowę muru skończono w 1735 roku. Od strony zachodniej w murze znajdowała się brama, wzdłuż ul. Królewskiej mur był wzmocniony pięcioma bastionami. Jego obronna funkcja sprawdziła się podczas powstania kościuszkowskiego, 17 kwietnia 1794 roku. Opierając się o jego umocnienia, powstańcy odparli atak wojsk rosyjskich, nacierających od strony ul. Marszałkowskiej. Mur został rozebrany w 1817 rok u, a rok później na jego miejscu wzniesiono ogrodzenie z kraty żeliwnej [62].

Żelazna Brama

Budowla autorstwa Daniela Mateusza Pöppelmanna z 1724 roku zamykała Ogród Saski od zachodu. Początkowo była jedynym przejściem w murze. Brama składała się z żelaznej, dekoracyjnie wykutej kraty oraz kamiennej konstrukcji. Nad kamiennymi częściami bocznymi znajdowały się wyrzeźbione emblematy władzy: herby Polski, Litwy zwieńczone koroną królewską po jednej stronie, oraz dynastii Wettinów po drugiej, zwieńczone elektorskim kapeluszem [63]. Po raz pierwszy otwarła się w 1727 roku [90]. W 1821 (1818 [93]) roku mur ogrodowy został zastąpiony żeliwnym ogrodzeniem, brama została rozebrana, a wrota nowej Żelaznej Bramy, znacznie skromniejszej,umieszczono około 25 metrów w głębi ogrodu [93] przesuwając wejście na wschód [63]. Od tej bramy wzięła się nazwa placu, a później nazwa osiedla [90]. Przez całe lata ulica Marszałkowska kończyła się na skrzyżowaniu z Królewską, a dalej ciągnął się Ogród Saski. Przedłużenie zrealizowano w 1939 roku [90]. Podczas przebijania jezdni ul. Marszałkowskiej zdemontowano część ogrodzenia, a wrota wyeksponowano jako pamiątkę historyczną. Przepadły podczas II wojny światowej [93].

Wielki Salon

Wielki Salon został wzniesiony na przecięciu głównej osi Ogrodu Saskiego oraz największej alei poprzecznej przez Daniela Mateusza Pöppelmanna w 1724 roku. Dwukondygnacyjny, trójosiowy [83] pawilon o wysokości 21 metrów zwany był również Altaną. Była to ażurowa budowla, z trzema dużymi prześwitami [46] okiennymi w typie porfenetre, zamkniętymi półkoliście, akcentowanymi przez okulusy. Była to budowla z korpusem głównym flankowanym przez dwie równorzędne, jednokondygnacyjne przybudówki [90]. Znajdowały się w nich pomieszczenia do biesiady i odpoczynku, natomiast powyżej loże muzyczne [46], do których prowadziły kręcone schody. W narożnikach były wydzielone kabinety. Pawilon był zwieńczony attyką-belwederem ozdobioną wazonami [90]. Pawilon mógł służyć jako wieża ciśnień dla ostatecznie niewykonanych fontann ogrodowych. Znalazł wtórne zastosowanie jako altana z wielką salą biesiadną o przesuwnych ściankach i arkadowych otworach, które poza sezonem zapełniano oknami. Budowlę wielokrotnie modyfikowano w szczegółach dekoracji zewnętrznej przy okazji uroczystości dworskich, podczas których bywała iluminowana. Po otwarciu ruchomego dachu odpalano fajerwerki i już za panowania Stanisława Augusta doszło do ich niekontrolowanej eksplozji, po której trzeba było odbudować zwieńczenie altany [93]. Był remontowany w 1775 roku i 1789 roku przez Szymona Bogumiła Zuga [46]. W 1804 roku władze pruskie nakazały rozbiórkę, ale wstrzymał ją rozkaz z Berlina [93]. Następnie używany jako letni pawilon cukierniany Lessla [46]. W 1817 roku został rozebrany całkowicie [46] podczas przekształcania Ogrodu Saskiego z barokowego w krajobrazowy [93].

Mały Salon

Była to ośmioboczna budowla posiadająca cztery przybudówki na planie kwadratu, przykryta namiotowym dachem. Została wzniesiona około 1745 roku w tzw. Ogródku Królowej na terenie Ogrodu Saskiego. Służyła do wypoczynku jako altanka. Autorstwo przypisuje się Fryderykowi Karolowi Pöppelmannowi. Rozebrano ją po 1816 roku podczas przebudowy Ogrodu przez Jamesa Savage-a [70].

Ujeżdżalnia Saska

Był to budynek wraz z terenem umożliwiającym ćwiczenie jazdy konnej. Jeden z obiektów wzniesionych na terenie Ogrodu Saskiego w okresie między 1736 a 1745 rokiem. Projektantem był Fryderyk Karol Pöppelmann. Została rozebrana w 1822 roku, a jej funkcję przejęła nowa ujeżdżalnia wzniesiona przez Jakuba Kubickiego [49].

Dwór Bokuma

Jeden z nielicznych dworów, który nie został rozebrany po wykupie gruntów pod założenie Ogrodu Saskiego [58] to Dwór Bokuma, należący do Jerzego Lubomirskiego. Był to prawdopodobnie jedyny budynek murowany [6]. Za czasów Augusta II pełnił rolę pałacu tureckiego, wykorzystywanego jako altana (wnętrza stylizowane na tureckie), a od 1720 roku oranżerii (z dodanymi oszklonymi przybudówkami). Został rozebrany około 1816 roku [58].

Operalnia

Operalnia, czyli pierwszy na terenie Polski wolnostojący teatr dworski, zbudowany specjalnie w tym celu [84]. Znajdowała się poza dzisiejszym terenem Ogrodu, przy skrzyżowaniu ul. Marszałkowskiej z ul. Królewską [67], ówcześnie w południowo-zachodnim końcu Ogrodu Saskiego. Została zaprojektowana przez Fryderyka Karola Pöppelmanna i otwarta 3 sierpnia 1748 roku [71]. Było to przeniesienie włoskiego typu architektury teatralnej na teren Polski, wzorowane na Małym Teatrze w Dreźnie [67]. Budynek był prostokątny z przybudówkami. Wnętrze tworzyły przedsionek, klatki schodowe, sala widzów i scena. Widownię tworzyła podkowa krzeseł na parterze, 7 rzędów ławek, 4 kondygnacje lóż i 2 loże prosceniowe z oddzielnymi wejściami: królewska od ogrodu oraz książąt od ul. Królewskiej [90]. Wzniesiony został z tzw. muru pruskiego i miał około 52 metrów długości i 19 metrów szerokości, trzy kondygnacje od strony wejścia (w krótszym boku prostokąta) i cztery od strony sceny. Scenę zamykał stały półokrągły horyzont. Teatr mógł pomieścić około 540 osób. Początkowo scena miała cztery pary kulis na wózkach oraz stały półokrągły horyzont. Poza nim znajdowały się dwa ciągi schodów wiodących na piętra oraz drzwi wychodzące na niewielki podest. Z niego schodziło się schodami do ogrodu. Cztery niewielkie pokoje obok sceny były najprawdopodobniej garderobami aktorów. U schyłku panowania Augusta III teatr przebudowano. Na parterze w czterech rzędach ław w pobliżu orkiestry siadała szlachta (parterre pour la Noblesse). Dlej ustawiono siedem rzędów wznoszących się amfiteatralnie ław dla mieszczan (banes elevśs pour la Bourgeoisie). Nowe przybudówki stworzono niesymetrycznie, a scenę w późniejszym okresie znacznie pogłębiono. Stawiano na niej już sześć par kulis, a horyzont przesunięto pod tylną ścianę. Przybudówki były parterowe. Wraz z dachami ich wysokość równała się połowie wysokości całego gmachu [95]. Przedstawienie inauguracyjne odbyło się 3 sierpnia 1748 roku [95]. Wystawiano tu przedstawienia teatralne, na które wstęp był bezpłatny. Początkowo nie cieszyły się one popularnością wśród mieszkańców Warszawy [71]. Po śmierci Augusta III w 1763 roku budynek szybko uległ dewastacji. Król Stanisław August Poniatowski, planując utworzenie w stolicy stałego teatru publicznego, wynajął i wyremontował Operalnię [95]. W 1765 roku grupa aktorów Wojciecha Bogusławskiego wystawiła w Operalni sztukę „Natręci” Józefa Bielawskiego, rozpoczynając w ten sposób działalność polskiego Teatru Narodowego [71]. Po Teatrze Narodowym Operalnię wydzierżawił ambasador rosyjski Mikołaj Repnin i wynajmował zagranicznym zespołom. W roku 1769 Stanisław August wywiózł dekoracje i urządzenia, będące jego własnością [95]. Operalnia została rozebrana w 1772 roku ze względu na fatalny stan techniczny. W latach 1819-1823 na miejscu Operalni wzniesiono budynek Ujeżdżalni, przekształcony później na siedzibę Giełdy [71]. Od 1965 roku w miejscu Operalni stoi pomnik z kamieniem pamiątkowym poświęcony Teatrowi Narodowemu [71].

Altana

W miejscu, gdzie dzisiaj znajduje się fontanna (wzniesiona w 1855 roku) znajdowała się okrągła, murowana altana. Została wparta na korynckich kolumnach. W dniu otwarcia Ogrodu była podświetlana. Istniała do 1804 roku, kiedy rząd pruski nakazał jej zburzenie. Później wystawiono tu małą altankę, w której słynny cukiernik warszawski Lessel miał letni bufet z lodami [89].

Za czasów Księstwa Warszawskiego w okresie 1806-1815 Ogród był terenem ćwiczeń wojskowych [77]. W 1815 roku Komisja Skarbu Królestwa Polskiego wydała zgodę na prace planistyczne. Powierzono je sprowadzonemu z Anglii przez Izabelę Czartoryską Jamesowi Savage-owi. Ze względu na miejski charakter ogrodu warszawskiego i płaskie ukształtowanie terenu, plany przekształceń w modnym wówczas stylu angielskim nie mogły zostać w pełni zrealizowane. Nowego rozwiązania przestrzenno-kompozycyjnego podjął się ogrodnik Johann Ströbel. Prace prowadzono w latach 1816-1827. Wyrównano nierówności terenu i przekomponowano zieleń części północnej i południowej, zaś część zachodnia uzyskała charakter parku krajobrazowego. W 1817 roku rozebrano pozostałości Wielkiego Salonu, otwierając perspektywę na Żelazną Bramę i Koszary Mirowskie. Usunięto także część zabudowań oraz mur z bastionami od strony ulicy Królewskiej. Mur zastąpiono ogrodzeniem żeliwnym w formie kraty wykonanej z prętów zakończonych pozłacanymi sztycami. Całość osadzono w kamiennej podmurówce [67].

W 1821 roku przesunięto Żelazną Bramę na linię ulicy Żabiej zyskując w ten sposób cenny plac, przeznaczony pod parcelację i zabudowę. W latach 1819-1823 Jakub Kubicki zaprojektował i wzniósł na terenie ogrodu nowy budynek ujeżdżalni w narożniku ulic Królewskiej i Granicznej. W 1823 roku miejsce Ströbla zajął Aleksander Zakrzewski, któremu do 1831 roku udało się doprowadzić ogród do stanu ponownej świetności. Zarządzeniem Urzędu Miasta ogród zamykano o godzinie 23:00, a otwierano o godzinie 5:00. Wprowadzono zakaz wpuszczania żebraków i ludzi obładowanych, czego pilnowali strażnicy. Ogród Saski ponownie stał się salonem letnim Warszawy i miejscem spotkań towarzyskich [67]. Dwóch porządkowych pilnowało też przestrzegania przepisów przez jeżdżących konno i pojazdami [87].

Ogród tętnił życiem od rana do wieczora. O świcie w Ogrodzie pojawiali się jeżdżący na welocypedach, którzy mogli bez przeszkód ćwiczyć tę przyjemność, dopóki aleje były względnie puste. Niedługo pojawiali się hydropaci, czyli osoby zażywające kuracji wodnej połączonej ze spacerami. Hydropaci korzystali ze studzien położonych w pobliżu fontanny. Po 7:00 rano przybywali kuracjusze Instytutu wód mineralnych. Między godziną 9:00 i 13:00 Ogród stawał się miejsce odpoczynku dzieci, guwernantek, bon i nianiek rozmaitego stanu i języka. Atrakcją była możliwość napicia się mleka wprost od krowy w Mleczarni otwartej w 1838 roku, usytuowanej po prawej stronie Instytutu Wód Mineralnych. Przy mleczarni znajdował się Domek Ogrodnika zwany później domkiem w kwiatach. Za nim znajdowało się zaplecze, gdzie przechowywano rośliny w cieplarniach, oranżeriach i palmiarniach. Smakołykami raczyła dzierżawiona przez Piotra Kędzierzawskiego altanka owocowa przy alejce biegnącej ku bramie Zboru Ewangelickiego, gdzie po bardzo umiarkowanych cenach można było nabyć poziomki i maliny na funty bądź na porcje ze śmietanką, olbrzymie truskawki, gruszki, śliwki, agrest, porzeczki, brzoskwinie, ananasy, morele czy melony. W innych altanach sprzedawano kefir (w pobliżu Instytutu Wód Mineralnych) czy wody gazowe/mineralne (w głównej alei). Popołudniami przechadzali się po ogrodzie wysłużeni wojskowi, urzędnicy czy emeryci, którzy cały dzień dyskutują. Zegarki mogli regulować według kompasu słonecznego lub według zegara kiosku meteorologicznego. Korzystali zapewne z kiosku z gazetami w pobliżu wodozbioru, a odpoczywali w alejkach wokół sadzawki. Sadzawka (napełniona rybami i z domkami dla łabędzi [43]) ściśle łączyła się z wodozbiorem, fontanną i całym systemem wodociągów Marconiego [77]. W zimie na sadzawce Towarzystwo Wioślarskie urządzało ślizgawkę [43]. Sielankę psuły odgłosy wystrzałów ze strzelnicy ulokowanej w 1869 roku przez Klub Myśliwski przy murze pałacu Brühla. Zlikwidowano ją w 1875 roku. Między 13:00 a 18:00 w głównej alei i pobocznych damy przychodziły pokazać swe najmodniejsze stroje, a samotni młodzieńcy, poszukiwali wzrokiem panien przechadzających się przyzwoitkami. Wygodnym miejscem obserwacji towarzystwa przebywającego w alei głównej była weranda cukierni Lessla. Wieczorem do Ogrodu schodzili się mieszkańcy na przedstawienia w Teatrze Letnim, a w Ogrodzie przesiadywały pary. Wszyscy jednak musieli opuścić Ogród na wezwanie strażników, dających znać grzechotkami, że nadeszła już godzina zamknięcia. Od użytkowników powstała większość zwyczajowych nazw alejek: alejka piastunek, literatów, emerytów, owocowa [77].

W 1825 roku powstał projekt Fryderyka Lessla i Hilarego Szpiclowskiego bezpośredniego połączenia Placu Saskiego z Ogrodem, który jednak nie został zrealizowany z powodu wybuchu powstania listopadowego. Ogród został znacznie zdewastowany podczas powstania listopadowego 1831 roku. Cztery lata później zarząd nad zniszczonym ogrodem oddano w ręce dyrektora Ogrodu Botanicznego, Michała Szuberta, który przywrócił go do stanu używalności [67].

W 1836 roku Pałac Saski wystawiono na licytację. Rok później jego właścicielem został rosyjski kupiec, Jan Skwarcow. W akcie sprzedaży zapisano, że musiał tak przebudować pałac, by możliwy był dostęp mieszkańców do Ogrodu. Miał "postawić niezwłocznie kolumnadę, która jego stanie się własnością, z zastrzeżeniem wolnego przejścia dla publiczności podług planu urządzić się mającego i z zastrzeżeniem własności bram, które do Ogrodu Saskiego prowadzić będą...". Z polecenia namiestnika Paskiewicza konkursowy projekt przebudowy pałacu opracowany wcześniej przez Wacława Ritschla został przekształcony przez Adama Idźkowskiego i zrealizowany [67].

W roku 1841 miejsce Szuberta zajął Michał Bończa-Brujewicz, który zlecił Ludwikowi Kauffmanowi i Henrykowi Marconiemu odnowienie 19 figur z postumentami [67]. Obok wybudowanej w 1845 roku ujeżdżalni uruchomiono strzelnicę otoczoną wysokim grabowym boskietem. Pełnili przy niej służbę gwardziści królewscy [94]. W 1847 roku kupiec Jacob Flatau wystawił w ogrodzie Instytut Wód Mineralnych, zaprojektowany przez Henryka Marconiego [67]. W 1849 roku Ogród Saski wraz z Placem Saskim przeszedł na własność miasta, co potwierdza dokument z 12 grudnia 1848 roku [89]. Ogród ze względu na swoje centralne położenie od połowy XIX wieku Ogród nazywany był „płucami miasta” i „zielonym klejnotem” [91]. Brujewicz zaprosił z Wiednia ogrodnika Petera Hosera. Przybyła w Ogrodzie cieplarnia, w której Hoser hodował, po raz pierwszy w Ogrodzie, egzotyczne rośliny. Ogród mógł się poszczycić 33 odmianami akacji, 24 odmianami azalii, 15 begonii, 20 kamelii, 28 gatunkami chryzantem, 41 fuksji, 48 pelargonii, 28 gatunkami rododendronów, 136 georginii i 150 odmianami róż. W 1851 roku zlecono Henrykowi Marconiemu opracowanie planów budowy wodociągu miejskiego. Najważniejszy był projekt zbiornika głównego na wzniesieniu, zrealizowanego w latach 1852-1854. Niecka, która powstała po wybraniu ziemi potrzebnej do usypania wzniesienia, przeznaczona została na sadzawkę. W 1862 roku na środku zbiornika pojawiła się fontanna w formie rzeźby chłopca z łabędziem. Elementem systemu Marconiego jest także fontanna w alei głównej. Ustawiona na tle kolumnady stała się z czasem jednym z symboli miasta. Uroczyste uruchomienie fontanny miało miejsce w 1855 roku. Obok niej został w 1863 roku udostępniony zegar słoneczny, którego fundatorem był Antoni Szeliga Magier [67]. Od 1850 roku zaczęto w Ogrodzie urządzać wielkie zabawy muzyczne, z których dochód przeznaczano na cele dobroczynne. Przychodziło na nie po kilkadziesiąt tysięcy osób [87].

Około 1860 roku pałac Saski ponownie stał się własnością państwa i stopniowo tracił na znaczeniu. Jego funkcja ogrodu z wypoczynkowej zamieniała się w komunikacyjną [91]. Jeszcze jedną strzelnicę miał założyć Klub Myśliwski w 1869 roku przy murze pałacu Brühla [94]. Dnia 27 kwietnia 1862 roku w Ogrodzie miał miejsce nieudany zamach na carskiego namiestnika Lüdersa, dokonany przez kapitana Andrija Potebnię w zemście za rozstrzelanie oficerów rosyjskich spiskujących przeciwko carowi. W 1863 roku, podczas prac ziemnych w Ogrodzie odkryto pozostałości murowanej baszty oraz fragment muru. Prawdopodobnie mógł to być skład prochu bądź kul z Wałów Zygmuntowskich. Odkryto też pozostałości kościoła bonifratrów oraz przykościelnego cmentarza. Z czasem powstawały nowe wejścia do ogrodu: w 1836 roku od strony Żabiej, w 1869 roku od strony Niecałej, a w 1876 roku od strony ul. Kotzebuego (dziś Fredry). W 1870 roku wzniesiono na terenie Ogrodu Saskiego Teatr Letni. W 1876 roku dawny budynek ujeżdżalni został sprzedany z przeznaczeniem na gmach giełdy. W 1877 roku opiekę nad Ogrodem objął Franciszek Szanior. Nad sadzawką od strony ulicy Niecałej pojawił się nowy pawilon Kropli Mleka. Szanior doprowadził do perfekcji zieleń Ogrodu, w którym rosło blisko 1300 starych i około 2400 młodych drzew [67]. Dzięki staraniom Szaniora oprócz sadzenia nowych drzewek, urządzane klomby, kwietniki i kobierce kwiatowe w głównej alei. Posągi podczas zimy były od mrozu i śniegu obudowywane deskami [43]. Na początku lat 80-tych XIX wieku od strony ul. Niecałej ustawiono terakotowy pomnik Welledy [85]. W 1894 roku, w pobliżu Instytutu Wód Mineralnych, wzniesiono lekki, oszklony budynek Cieplarni. W 1904 roku zainstalowano w Ogrodzie oświetlenie elektryczne [67]. Do wnętrza prowadziło siedem bram: od Saskiego Placu, dwie od Królewskiej, od Żelaznej Bramy, od ulicy Żabiej, od Niecałej i od ulicy Hr. Kotzebuego. Były również trzy wejścia prywatne: dwa przez cukiernie i jedno przez Instytut wód mineralnych [43].

Teatr letni

Na zachód od wodozbioru w 1870 roku powstał gmach według projektu Aleksandra Zabierzowskiego [47]. Planowano, że będzie to teatr tymczasowy, służący jako zastępcza scena remontowanego Teatru Wielkiego [47]. Był to drewniany budynek, pięknie ornamentowany, o doskonałej akustyce. Na wypadek pożaru był zabezpieczony przez rozprowadzenie licznych kranów wodociągowych i posterunku straży ogniowej podczas przedstawień. Widownia mieściła ok 950 osób i składała się z parteru i amfiteatrów pierwszego, oraz drugiego piętra z lożami [43]. Scena była zbliżonych rozmiarów do sceny Teatru Wielkiego [47]. W 1872 roku został powiększony do obsługi 1200 osób. W 1890 roku dostosowano go do warunków zimowych [47]. W 1902 roku pierwsza polska wytwórnia filmowa Towarzystwo Udziałowe Pleograf założona przez Kazimierza Prószyńskiego organizowała w budynku teatru pionierskie pokazy polskich filmów dokumentujących życie codzienne w Warszawie [84]. Spłonął we wrześniu 1939 roku [47]. W jego pobliżu oraz od strony ul. Królewskiej znajdowały się dwie toalety publiczne [43].

Instytut wód mineralnych

Przy ogrodzie w zachodniej części Ogrodu Saskiego od strony ul. Granicznej założono w 1857 (1847 [73]) roku Instytut wód mineralnych. Instytut z fabryką sztucznych wód mineralnych mieścił się w gmachu wystawionym według planu henryka Marconiego, na wzór łaźni Dioklecjana [43]. Właścicielem Instytutu był kupiec warszawski Jan Flatau. W skład zespołu wchodziły: piętrowa oficyna, sala do wydawania wód z dwoma pokoikami, galeria spacerowa, dom, oranżeria, ogródek z fontanną (rzeźba Hagary z małym Izmaelem), kawiarnia prowadzona od 1848 roku przez Rozalię Flatau oraz drewniana altanka jako muszla koncertowa [47]. Gzyms wieńczący wejście do Instytutu ozdabiały rzeźby przedstawiające: Hipokratesa, chemię, przyrodę, oraz popiersia autorstwa Ludwika Kaufmana przedstawiające czterech znanych warszawskich lekarzy: Augusta Wolfa, Franciszka Brandta, Józefa Czekierskiego i Józefa Celińskiego. W środkowym tympanonie znajdował się zegar podtrzymywany przez dwa delfiny. Główna ściana przystosowana była do wydawania wód mineralnych (cztery krany z wodami doprowadzanymi z zaplecza). Na miejscu działało laboratorium destylujące i mieszające składniki wód rozlewanych do szklanek, butelek i syfonów. Udostępniano także wanny na kąpiele mineralne, wagę decymalną, można było nabyć serwatkę leczniczą, kefir i pierniki [73]. W prostopadłym budynku umieszczono krytą werandę, gdzie pijący wody mogli spokojnie spacerować w czasie deszczu. Ogród oprócz kwietników ozdobiono gustownym wodotryskiem, a w pobliskiej altanie, w porze letniej grywała rano między 6:00 i 9:00 orkiestra prowadzona przez Leopolda Lewandowskiego [43]. Wody w Instytucie wydawano od maja do września od godziny 5.30 do 21:00 [87]. Około 1900 roku na terenie Instytutu umieszczono ogródek Raua dla dzieci, czyli instytucję zajmującą się sierotami. Obiekt został zniszczony w czasie II wojny światowej [73].

Studnie żeliwne

Na terenie Ogrodu Saskiego znajdowały się trzy studnie żeliwne, powstałe równocześnie z fontanną, z których jedna znajdowała się po północnej stronie alei obok pałacu na wysokości fontanny, druga znajdowała się alejce za fontanną po południowej stronie, a trzecia zapewne obok pałacu Brühla (zasypana w II połowie XIX wieku). Przy tych studniach pensjonariusze Towarzystwa Dobroczynnego podawali spacerującym, za dobrowolną opłatą, kubki z wodą. Żadna ze studni nie dotrwała do dzisiaj [10]. Architektem studni był Henryk Marconi. W 1936: w miejscu studni południowej, W 50-tą rocznicę uruchomienia warszawskich wodociągów w miejscu studni południowej została ustawiona pijalnia wody istniejąca do dnia dzisiejszego [72].

Nowa Ujeżdżalnia

Budynek przeznaczony na Nową Ujeżdżalnię stanął w miejscu rozebranej w 1772 roku Operalni. Powstał w latach 1819-1823 według projektu Jakuba Kubickiego i Andrzeja Gołońskiego. Gmach został ozdobiony pięcioma rzeźbami, z których cztery w 1865 roku przeniesiono na klomby wokół fontanny w Ogrodzie Saskim. Wielokrotnie zmieniał właścicieli i był dzierżawiony w różnorakich celach. Około 1950 roku mieściły się tu składy i lodownie cukierni Lessla, w latach 1864-1869 kawiarnia Hanuszów, od 1863 roku Specjalny Zakład Prawdziwego Kefiru Leczniczego z Kaukazu K. Sigaliny (znany również pod nazwą Zakład Leczenia Kumysem i Kefirem). W 1876 roku Nowa Ujeżdżalnia stała się własnością Komitetu Giełdowego z przeznaczeniem na Giełdę przeniesioną z gmachu Banku Polskiego na placu Bankowym. Wtedy też została przebudowana przez W. Lanciego. Część wschodnia stała się salą posiedzeń Giełdy, zaś część zachodnia została przedzielona stropem, a powstałe na dwóch kondygnacjach pomieszczenia przeznaczono na biura pod wynajem. W tympanonie została umieszczona płaskorzeźba Ludwika Kucharzewskiego przedstawiająca godło Warszawy oraz rolnictwo, przemysł górniczy, handel rzeczny i boga Merkurego. Budynek całkowicie zniszczony w czasie II wojny światowej [69].

Altana sprzedaży wód

Projekt altany, w której sprzedawano wodę sodową, wykonał Julian Ankiewicz, a powstała ona w 1865 roku. Właścicielem obiektu był Wincenty Karpiński. W bezpośrednim sąsiedztwie altanki, stojącej przy głównej alei Ogrodu, znajdował się eliptyczny klomb, a po jego drugiej stronie kiosk z gazetami [60].

Kiosk z gazetami

Jeden z kilku kiosków sprzedaży gazet ustawionych w 1877 roku na ulicach Warszawy stanął na terenie Ogrodu Saskiego, w kierunku ul. Niecałej [43]. Była to sześcioboczna konstrukcja żelazno-szklana, ustawiona na podmurówce z cegieł. W kiosku prowadzono sprzedaż i prenumeratę prasy, obiekt pełnił też funkcję słupa reklamowego. Plansze wystawione w oknach, przenoszono co jakiś czas do innego kiosku w mieście. Kiosk zaprojektował Stanisław Adamczewski [59].

Dom ogrodnika

W pobliżu Instytutu wód mineralnych powstał dom mieszczący kancelarię i mieszkanie głównego ogrodnika [43]. Wybudowany został w 1846 roku. Parterowy budynek z pięterkiem nad częścią środkową i balkonem od frontu od wschodu miał dobudowaną półokrągłą oranżerię, a od zachodu przylegała mleczarnia Henneberga. Poza domkiem, od strony Żelaznej Bramy, znajdował się obszerny dziedziniec. Dom ogrodnika został zniszczony podczas II wojny światowej [65].

W późniejszym okresie oranżeria została rozebrana, a na jej miejscu wzniesiono nowy pawilon cieplarni [65]. Budynek cieplarni został wzniesiony w 1894 roku z żelaza i szkła, na rzucie prostokąta w celu przechowywania roślin egzotycznych trudno znoszących polskie warunki klimatyczne. Przed cieplarnią znajdował się przepiękny kwietnik. W 1912 roku cieplarnię odnowiono dodając groty i sztuczne kaskady. Przechowywano w niej głównie palmy, stąd zaczęto używać nazwy "Palmiarnia". W 1935 roku, po przebiciu Marszałkowskiej na odcinku Królewska-Plac Żelaznej Bramy, Cieplarnia i inne budynki zostały odcięte od Ogrodu Saskiego. Została zniszczona podczas Powstania Warszawskiego i po jego zakończeniu [75].

Kiosk meteorologiczny

W alei ze strzyżonych lip, prowadzącej na wprost kościoła ewangielicko-augsburgskiego, umieszczono kiosk meteorologiczny, przeniesiony tutaj po wystawie hygienicznej, odbytej w 1887 roku [43]. Umieszczenie było świadectwem upowszechniania zdobyczy techniki dla potrzeb mieszkańców. Uważano, że zegar na kiosku chodzi bardziej punktualnie, niż ten z wieży ratuszowej i według niego regulowali kieszonkowe zegarki. Został zlikwidowany po 1895 roku [50].

Mleczarnia i pawilon Kropli Mleka

Zakład Mleczarni urządzony został w 1838 roku niedaleko budynku Instytutu wód mineralnych i mieścił w sobie stajnie dla krów. Użytkownicy Ogrodu mogli w niej napić się mleka „prosto od krowy”. Możliwe, że był to drewniano-murowany budynek sąsiadujący z Domkiem Ogrodnika. W 1912 roku zlikwidowano mleczarnię [64]. Pawilon Kropli Mleka to obiekt późniejszy, zbudowany w północno-wschodniej części Ogrodu na początku XX wieku, być może nawet po 1918 roku. Został zniszczony w czasie II wojny światowej [56].

Altanka cukierni Lesslów

Pośrodku głównej alei ogrodu powstała w 1724 roku obszerna i ozdobna w galerię altana, znana ze wspaniałych królewskich bankietów, ogni sztucznych i iluminacji. Budowla ta przetrwała do końca panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, kiedy zaczęto ją rozbierać. Mimo, że rozkaz gabinetowy z Berlina kazał przerwać wyburzanie. Pozostały tylko resztki murów, z których polecono wystawić znacznie mniejszą, drewnianą altanę. W niej latem nadworny królewski cukiernik Karol Lessel, utrzymywał cukiernię [44] od 1727 roku. Gdy Lessl wybudował sobie dom przy Królewskiej #10, Cukiernia Saska została przeniesiona do rotundy od strony Ogrodu. Po pewnym czasie przejął ją Józef Semadeni [45], a obsługiwał w niej znany i ekscentryczny subiekt, Jakub Głogowski [44]. W latach osiemdziesiątych kupił ją Lourse [87]. Ostatnim właścicielem był Jan Jackowski [45].

Kamienica Lesslów

Kamienica Lesslów została wybudowana na terenie Ogrodu w latach 1810-1820 według projektu Jakuba Kubickiego. Dwupiętrowa kamienica otrzymała skromny wystrój klasycystyczny. Pseudoryzalit elewacji wieńczyła niska attyka schodkowa. Od strony Ogrodu Saskiego zbudowano półrotundę na rzucie podkowy, do której przeniesiono cukiernię, zamkniętą dopiero w 1938 roku. Została przebudowana w 1882 roku na zlecenie Ludwika Strasburgera. Nadbudowano dom według projektu Józefa Hussa o jedno piętro. Dostawiono oficynę i nowe skrzydło od strony Ogrodu Saskiego. Elewacja od strony Królewskiej, oraz druga, od strony Ogrodu otrzymały wygląd zmodernizowanego XVI-wiecznego renesansu rzymskiego. Przed 1914 rokiem powiększono witryny sklepowe parteru oraz wzbogacono elewację pierwszego piętra o nisze ujęte w pary jońskich kolumn. Kamienica została zniszczona we wrześniu 1939 roku [51].

Pierwsza wojna światowa nie wyrządziła Ogrodowi większej szkody [67]. W 1927 roku naprzeciwko stawu pod wieżą ciśnień umieszczono kamień pamiątkowy [44]. W 1935 roku Ogród Saski przecięła przedłużona do Placu Żelaznej Bramy, ulica Marszałkowska. Tym samym odcięty został jego południowo-zachodni kraniec z budynkami Giełdy, Instytutu Wód Mineralnych i Cieplarni. W latach trzydziestych dwudziestego wieku rozpoczęto przebijanie przez zachodni skraj ogrodu ulicy Marszałkowskiej, jednak w całości tę inwestycję zrealizowano dopiero po wojnie [67]. W 1937 roku Ogród zajmował powierzchnię 15.1 ha. Wzdłuż alei głównej wysadzanej 200-letnimi kasztanami rozmieszczona jest większość zachowanych posągów z piaskowca, odnawianych po 1920 roku przez J. Biernackiego i J. Jakubowskiego. Nad sadzawką rosły piękne, 150-letnie topole balsamiczne [44].

Po I wojnie światowej budynek Instytutu Wód Mineralnych został adoptowany na potrzeby strzelnicy Sportowego Klubu Strzeleckiego. Była określana jako Strzelnica przysposobienia wojskowego. Zamurowano dolną partię arkad, pozostawiając oświetlenie z części górnej, urządzono stanowiska strzeleckie i tarczowe. Otwarcie odbyło się w 1928 roku. Strzelnica działała do września 1939 roku [94].

Pomnik Stefana Starzyńskiego

We wschodniej części ogrodu, w miejscu pałacu Brühla, znajdował się Pomnik Stefana Starzyńskiego. Betonowy postument, na którym stał, był pozostałością pałacu. W 2008 roku pomnik przeniesiono na ulicę Saską [67].

Biura Wydziału Ogrodniczego

Budynek być może powstał w wyniku przebudowy bądź adaptacji dawnej mleczarni i pełnił funkcję biurową. Został zniszczony w czasie II wojny światowej [74].

Place zabaw

W okresie międzywojennym Ogród miał dwa place zabaw dla dzieci. Większy od strony ulicy Żabiej, o powierzchni 0.8 ha, został oddany w 1899 roku Komitetowi Ogrodów Dziecięcych im. Raua. Mniejszy o powierzchni 0.4 ha został urządzony w 1926 roku i uzupełniony zbudowanym przez Towarzystwo Higieniczne w 1932 roku basenem do kąpieli [44] w południowej części, na wysokości wodozbioru. Kąpielisko zostało zniszczone w czasie II wojny światowej [48].

We wrześniu 1939 roku spłonął drewniany budynek Teatru Letniego, w którym znajdował się magazyn amunicji. Zniszczeniu uległy także gmachy Giełdy i Instytutu Wód Mineralnych. W maju 1942 roku Niemcy zamknęli Ogród dla Polaków. Od ulicy Królewskiej do Placu Bankowego wyasfaltowali siedmiometrowej szerokości pas jezdni. W rękach okupantów ogród znajdował się także podczas Powstania Warszawskiego. Wtedy zniszczeniu uległa znaczna część drzewostanu oraz większość zabudowań ogrodowych. W sierpniu 1944 roku grupa Andrzeja Romockiego "Moro" przebiła się przez ogród ze Starego Miasta do Śródmieścia, wychodząc na wysokości ulicy Zielnej. Było to jedyne udane przebicie naziemne pomiędzy tymi dzielnicami. W grudniu 1944 roku, po upadku powstania, hitlerowcy wysadzili w powietrze Pałace Saski i Brühla [67]. Zniszczono też Giełdę, Instytut Wód Mineralnych oraz wszystkie drewniane pawilony znajdujące się na terenie Ogrodu.

Drzewostan częściowo przetrwał Powstanie Warszawskie [84].

Plany odbudowy przewidywały przywrócenie miastu barokowej osi, lecz kwestie finansowe zdecydowały, że do ich realizacji nie doszło. W 1947 roku rozpisano konkurs na zagospodarowanie tych terenów. Bohdan Pniewski zrealizował odbudowę części wschodniej z Placem Saskim (wówczas pl. Zwycięstwa), zaś w 1948 roku zespół Romualda Gutta rozpoczął prace w Ogrodzie według koncepcji Aliny Scholtz. Obszar Ogrodu powiększono od północy poprzez włączenie ogrodów pałacu Zamoyskich i dawnego klasztoru Reformatów. Tereny zachodnie odcięto definitywnie, przeprowadzając tory tramwajowe ulicą Marszałkowską w kierunku północnym. W 1951 roku wytyczono drugi pas jezdni ulicy Marszałkowskiej. Jedynym ustępstwem było uszanowanie ocalałej linii drzew tej części Ogrodu, co przełożyło się na krzywolinijny przebieg arterii. Po usunięciu ocalałych fragmentów dawnego ogrodzenia w 1950 roku Ogród stał się jedynie przechodnim parkiem miejskim [67]. W okresie 1949-1950 przekuto rzeźby przedstawiające Architekturę, Poezję, Medycynę i Matematykę. Pozostałe zostały uzupełnione.

Ponowna konserwacja po dewastacjach została przeprowadzona w latach 1966-1968. W 1977 roku przy fontannie ponownie stanął kompas Magiera. W 1966 roku ustawiono pomnik Marii Konopnickiej.

Ogród Saski figuruje w rejestrze zabytków zespołów parkowych pod nr 512.

Pomnik Stefana Starzyńskiego

Pomnik został zaprojektowany przez Ludwikę Kraskowską-Nitschową. Jego projekt został pokazany po raz pierwszy w 1967 na wystawie w Zachęcie. Pomnik ustawiono w Ogrodzie Saskim 17 grudnia 1980 roku, zaś odsłonięcia dokonano 16 stycznia 1981 roku. Jako cokołu użyto bloku betonowego (żelbetowego [97]) pochodzącego ze zniszczonego przez Niemców pałacu Bruhla [96], natomiast sam pomnik był z brązu i miał 1.7 metra wysokości. Na cokole znalazł się napis "Stefan Starzyński, Prezydent Warszawy" [97]. Był to pierwszy z dwóch warszawskich pomników Starzyńskiego [96]. Został ustawiony na uboczu Ogrodu Saskiego, wśród drzew [97].

Przez lata pomnik porastał mchem i rdzą, z napisu na cokole odpadały litery [98]. W 2002 roku podjęto decycję o przeniesieniu monumentu w inne miejsce [96]. Nie było jednak zgody prezydenta Warszawy na przeprowadzkę [98]. We wrześniu 2008 roku został on przeniesiony na teren Szkoły Podstawowej nr 143. W Ogrodzie Saskim pozostał betonowy cokół [96].

W 1996 roku jeden z dębów posadziła królowa Elżbieta II, a w 2013 roku uczestnicy Szczytu Noblistów [67].

W 2007 roku ogród został zrewaloryzowany, a w 2012 roku został częściowo odrestaurowany [67].

Po obydwu stronach Grobu Nieznanego Żołnierza rosną szczególne dęby piramidalne, które tworzą Aleję Pamięci. Pierwsze z nich posadzono w 2010 roku pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Pamiątkowe rośliny posadzone zostały także na 220. Rocznicę Ustanowienia Orderu Virtuti Militari, rocznicę Wyzwolenia Flandrii w 1944 roku, 13. Światowy Szczyt Laureatów Pokojowej Nagrody Nobla, 70. Rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego oraz upamiętnienie Krajowego Seminarium Europejskich Rzeczników Praw Obywatelskich. W 2015 roku w Alei Drzew Pamięci posadzono kolejny, siódmy już dąb, który upamiętnia 75. rocznicę pierwszych masowych wywózek Polaków na Sybir i do Kazachstanu [92].