Cmentarz Choleryczny


Cmentarz Choleryczny

To jeden z najmniej znanych cmentarzy w Warszawie. Nie da się do niego legalnie dostać, bo ze wszystkich stron otoczony jest nasypami kolejowymi. Powstał w celu stworzenia miejsca pochówku dla zmarłych na cholerę w latach 70-tych XIX wieku, w miejscu, gdzie obecnie znajdują się tory kolejowe. Przed I wojną światową został przeniesiony do zbiorowej mogiły, która powoli niszczała. Dopiero w XXI wieku cmentarz został zrewitalizowany.

cmentarzcmentarzpomnikpomnikrejestr zabytkówrejestr zabytkówtereny kolejowetereny kolejowe

Powiedz, jak bardzo lubisz to miejsce w Warszawie:

  • Ulice:   ulica Golędzinowska, ulica Namysłowska
  • Rok powstania:  1908-1910
  • Obszar MSI:  Pelcowizna
  • Wysokość:   0 m
  • Funkcja:  sakralna
  • Styl: 
  • Związane osoby: Matejak Waldemar, Skoryna Cezary

Opis urbanistyczny:

Jest to chyba najbardziej niedostępna nekropolia w mieście [4]. Cmentarz znajduje się między nasypami torów kolejowych biegnących między Rondem Starzyńskiego a ulicą Odrowąża na wysokości basenów przy ulicy Namysłowskiej [1]. Obszar ten zajmuje 1.76 ha [2].

Nie istnieje dogodny sposób dotarcia do niego. Należy kierować się na wydeptaną nielegalnie ścieżkę na nasypie na wysokości przystanku Namysłowska, przejść przez tor kolejowy, zejść z nasypu, kontynuować wzdłuż wschodniego nasypu i wejść na niego w połowie drogi między południowym torem a połączeniem torów wschodniego i zachodniego. Cmentarz można także zobaczyć z okien pociągów jadących w stronę Gdańska [6].

Pomnik zwieńczony kamiennym krzyżem wykonanym z piaskowca w 1908 roku otoczono ceglanym murem bez żadnego wejścia o wymiarach 10 na 10 metrów i wysokości około 1.3 metra z motywem krzyża. Pomnik zawiera inskrypcję: Tu spoczywają szczątki 478 ofiar zarazy cholerycznej z lat 1872-1873 zebrane pod wspólną mogiłą po zniszczeniu cmentarza cholerycznego podczas budowy węzła kolejowego w 1908 r. [1][2].

Obiekty, pomniki, tablice:


Obiekty, pomniki, tablice

Niestety nie wiemy nic o tym miejscu w wybranym temacie.

XVIII wiek i wcześniej:

XIX wiek:

Około 1900 roku w miejscu cmentarza istniały magazyny wojskowe [11] albo pola [14].

Był to drugi cmentarz choleryczny na warszawskiej Pradze [1] (wcześniej od 1848 roku [14] istniał starszy cmentarz na Golędzinowie, na którym zabrakło miejsca [2]). Powstał po zarazie cholery, jaka nawiedziła Warszawę w latach 1872-1873. Został umiejscowiony na esplanadzie Fortu Śliwickiego, nieco na południowy zachód od obecnej mogiły, według projektu inż. Henryka Sumińskiego [1]. Był oparty na planie prostokąta o wymiarach 110 x 160 m i otoczony rowem, który zachował się co najmniej do 1893 roku [2]. Otwarto go w 1872 roku. Opiekę nad cmentarzem sprawował Cezary Skoryna, właściciel fabryki kamieni i maszyn młyńskich przy ul. Olszowej [1] oraz członek dozoru kościelnego praskiej parafii Najświętszej Marii Panny Loretańskiej [2]. Mimo, że w 1874 roku cmentarz przejęło miasto, Skoryna zatrudnił stróża [1], pana Przepiórkę, który wraz z żoną zamieszkał w domku przy cmentarzu. Za wynagrodzenie 20 rubli obsadzał cmentarz drzewkami i pilnował nagrobków [5]. W 1876 roku było ich 55 [1]. Stróża podejrzewano, podobno bezpodstawnie, o udzielanie schronienia podejrzanym osobnikom [9]. Ostatni pochówek miał miejsce 8 stycznia 1883 roku. Ogółem pochowano tu 484 zmarłych na cholerę. Ponadto w latach 1876-1882 z rozkazu władz wojskowych pochowano tu 7 żołnierzy, którzy byli wyznawcami religii pogańskich [1]. Ponieważ po wybudowaniu linii kolejowych cmentarz został odcięty poprzez wysokie nasypy, Skoryna bezskutecznie domagał się doprowadzenia drogi do nekropolii [9].

Cmentarz stawał się coraz bardziej zaniedbany. W 1905 roku wśród grobów na opuszczonym cmentarzu zachowało się kilka krzyży. W tym samym roku powstał projekt przebudowy węzła kolei obwodowej i nadwiślańskiej. Groby miały zostać nienaruszone, gdyż trasa miała iść po nasypie położonym na cmentarzu. Mimo to, gdy kolejarze podjęli prace, zaczęto odkrywać szczątki. Postanowiono zebrać je i złożyć we wspólnej mogile, którą ulokowano około 100 m na wschód [2]. Raportowano wtedy: Pierwsze kości poszły wraz z ziemią pod wał nasypowy. Teraz dopiero dziesiętnik pilnuje, aby zbierać każdą kostkę i do dołu zanosić. Kopacze mają już wprawę w określaniu dokładnego miejsca mogiły. Co chwila łopata natrafia na wieko trumny, na żółtym piasku leżą już sute piramidy z piszczeli i czaszek ludzkich [5].

W 1908 roku szczątki zmarłych przeniesiono na obecne miejsce. Miejsce spoczynku upamiętniono w 1909 roku pomnikiem według projektu inż. Lubickiego, wzniesionym na koszt władz kolejowych [1]. Monument poświęcono w 1910 roku [2].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Cmentarz

[1882] Cmentarz (źródło)

Okres międzywojenny:

W okresie międzywojennym monument stał w jednym kawałku [2]. Na zdjęciach lotniczych widoczny jest mur wokół mogiły. Nie wiadomo jednak, czy ktoś opiekował się nekropolią [2]. Najprawdopodobniej poddano ją renowacji przed drugą wojną światową [6]. Niewykluczone, że okres II wojny światowej przetrwała w dobrym stanie [14].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Pomnik

[1925] Pomnik (źródło)

Cmentarz

[1925] Cmentarz (źródło)

II wojna światowa i Powstanie Warszawskie:


II wojna światowa i Powstanie Warszawskie

Niestety nie wiemy nic o tym miejscu w wybranym temacie.

Odbudowa stolicy:

Po wojnie o cmentarzu zapomniano do tego stopnia, iż zniknął z map Warszawy [8].

Istnieją spekulacje, iż teren między nasypami był w czasach stalinizmu miejscem pochówku nieznanej liczby więźniów politycznych, a przetrzymywanych wcześniej w areszcie śledczym NKWD i Urzędu Bezpieczeństwa Toledo w rejonie ulic 11 Listopada i Namysłowskiej. W połowie lat 60-tych XX wieku Liga Obrony Kraju najprawdopodobniej korzystała z tego terenu do ćwiczeń strzeleckich [5]. Były tam drewniane koziołki do mocowania tarcz. Korzystały z niej organizacje LOK z praskich zakładów pracy. Na funkcję strzelnicy wskazuje też ukształtowanie terenu: wyrównany i lekko zagłębiony tor, wysoki kulochwyt i wał z jednej strony. Wcześniej strzelnica mogła być wykorzystywana przez żołnierzy z koszar przy ul. 11 Listopada, gdyż na początku lat 50-tych XX wieku cały pobliski teren między wałami (aż do Golędzinowa) był ich poligonem ćwiczebnym [16].

Czasy PRL-u:

Największe zniszczenia nastąpiły w okresie PRL-u, kiedy mogiła została kompletnie zdewastowana. Rozbity został pomnik, zniszczony mur cmentarny, porosły go chwasty i chaszcze [15]. W 1986 roku Jerzy Gromski pisał, że widać tu działanie wandali i chuliganów. Wielu z nich, dla upamiętnienia swojej bytności, wyryło swe inicjały i daty na szczątkach pomnika [2]. Na zdjęciach satelitarnych i lotniczych między 1975 i 2006 rokiem brak śladów po mogile w tym miejscu.

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Cmentarze choleryczne

[1986] Cmentarze choleryczne (źródło)

Przemiany 1989-2000:

W kwietniu 1999 roku dwóch kolejarzy, członków Koła PTTK: Andrzej Pasternak i Andrzej Kucharski, w czynie społecznym oczyściło teren cmentarza z ziemi i zaapelowało o fachową opiekę [11].

XXI wiek:

W 2004 roku mur rozsypywał się, a cegły służyły przychodzącym tu osobom do obkładania ognisk [3]. W 2005 roku ogrodzenie było zachowane tylko w połowie. Z pomnika ocalał cokół z nieczytelną inskrypcją. W okolicy leżały fragmenty krzyża oraz kupa gruzu bliżej nieokreślonego pochodzenia. Wtedy grupka osób z p. Szymonem Kosaćcem zabrała się za remont. W pierwszej kolejności usunięto bujną zieleń. Niestety bez poparcia społeczeństwa i władz prace stanęły w martwym punkcie [2]. Powierzchnia mogiły została wybetonowana, aby zapobiec wykopywaniu szczątków ludzkich [5].

W 2007 roku rozpoczęła się modernizacja linii kolejowej Warszawa-Gdańsk. W 2009 roku z inicjatywy Przedsiębiorstwa Napraw Infrastruktury podjęto działania w celu uratowania cmentarza. List intencyjny podpisały 24 firmy biorące udział w modernizacji. Do nich dołączyło kolejnych 20 firm, pozyskano też poparcie m.in. władz dzielnicy, Stołecznego Konserwatora Zabytków, Muzeum Warszawskiej Pragi, Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, spółek przewozowych PKP Intercity, PKP Cargo, Kolei Mazowieckich a także Policji, Straży Miejskiej i Służby Ochrony Kolei [5].

Podczas prac został odtworzony wraz z inskrypcją kamienny pomnik według projektu Andrzeja Bernera. Wzmocnione zostały fundamenty grobu. Wycięto dziką roślinność, zaburzającą pierwotny układ drzew na terenie cmentarza i zagrażającą zabytkowym murom [5]. Teren sprawdzono pod względem minerskim [2]. Zabytkowy ceglany mur został chemicznie i mechanicznie oczyszczony i zabezpieczony. Na potrzeby rekonstrukcji wyprodukowano pełną klinkierową cegłę. Była ona ręcznie formowana z gliny lessowej i wypalana tradycyjną metodą w piecach Hoffmanowskich [15]. Całość dodatkowo ogrodzono metalowym płotem, oświetlono lampami zasilanymi światłem słonecznym oraz zamontowano monitoring [8]. Koordynatorem prac i współorganizatorem całego przedsięwzięcia był Waldemar Matejak [5].

W maju 2010 roku odrestaurowany cmentarz został przekazany władzom PKP PLK S.A [5]. Przy odnowionym pomniku odbyło się spotkanie ekumeniczne z udziałem księży rzymskokatolickich oraz prawosławnego kapłana [11]. Umieszczono również tablicę przybliżającą historię cmentarza. Łączny koszt odbudowy wyniósł około 180 tys. zł [5].

W 2012 roku dzięki staraniom fundacji „Witaj Warszawo!” Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków zatwierdził wpis cmentarza do rejestru zabytków [15] pod numerem A-1101 [6].

Obecnie cmentarz nie ma prawnego opiekuna, a co za tym idzie także nadzoru konserwatorskiego. Działka należy do PKP, lecz formalnie opiekunem powinien być Urząd Dzielnicy Praga-Północ [15]. Ponadto nadal nie prowadzi do cmentarza żadne legalne dojście [5].

Baza stron www, gdzie można znaleźć grafiki:

Fragmenty muru

[2005] Fragmenty muru (źródło)

Oczyszczenie

[2007] Oczyszczenie (źródło)

Zniszczony pomnik

[2007] Zniszczony pomnik (źródło)

Po wybetonowaniu

[2009] Po wybetonowaniu (źródło)

Poświęcenie pomnika

[2010] Poświęcenie pomnika (źródło)

Odrestaurowany pomnik

[2010] Odrestaurowany pomnik (źródło)

Cmentarz

[2010] Cmentarz (źródło)

Sponsorzy

[2010] Sponsorzy (źródło)

Otwarcie

[2010] Otwarcie (źródło)

Nasyp

[2010] Nasyp (źródło)

Mur

[2012] Mur (źródło)

Cmentarz

[2015] Cmentarz (źródło)

Cmentarz choleryczny

[2015] Cmentarz choleryczny (źródło)

Widok z lotu ptaka

[2017] Widok z lotu ptaka (źródło)

Cmentarz

[2017] Cmentarz (źródło)

Opis przygotowano: 2016-10